De Portugese Synagoge

Portugese joden vóór de bouw van de synagoge

In Amsterdam werden tussen 1610 en 1618 drie Sefardische gemeenten opgericht: Bet Jacob, Neve Sjalom en Bet Israël.  Vanaf 1622 werkten de drie gemeenten samen en in 1639 werden ze samengevoegd tot de gemeente Talmoed Tora, die later de Portugees-Israëlietische Gemeente (PIG) werd genoemd.

Portugees bleef binnen de gemeente de voertaal. Spaans was de taal voor cultuur en wetenschap. Hebreeuws kenden de nieuwkomers nauwelijks, daarom bleef Portugees deels de taal van de liturgie. Zo maakten de Rabbijnen het makkelijker om weer joods te worden. Hebreeuwse gebedenboeken vervingen op den duur de Spaanse vertalingen.

De leden van de Portugees joodse gemeente bleven, vaak door familierelaties, in nauw contact met hun (voormalige) geloofsgenoten in Lissabon, Bordeaux, Bayonne, Hamburg, Londen en later ook in Brazilië.

De Portugees-joodse gemeenschap in Amsterdam was van grote betekenis binnen dit internationale netwerk. De Portugese joden waren belangrijk voor de culturele en economische ontwikkeling van Nederland. Uit hun midden kwamen rabbijnen, geleerden, denkers, kunstenaars, bankiers, stichters en beheerders van belangrijke internationale handelshuizen voort. Onder hen de beroemde filosoof Baruch Spinoza, die echter in 1656 door de gemeente verbannen werd. De reden hiervoor wordt door historici betwist, maar aannemelijk is dat zijn gedachtengoed niet strookte met de visie van het Rabbinaat.

Bouw van de Portugese Synagoge

Vanaf de tweede helft van de 17de eeuw werd het in Amsterdam aan joden toegestaan synagogen te bouwen, die zichtbaar waren vanaf de straat. In die periode verrezen in de Amsterdamse jodenbuurt zowel de Grote Synagoge (1671) als de Portugese Synagoge (1675), ook wel Esnoga of Snoge genoemd. Om verschillende redenen, zoals ruimtegebrek, maar ook vastberadenheid om in Amsterdam te blijven, besloot de Portugese gemeente het nieuwe gebouw neer te zetten.

Op 12 december 1670 werd het bouwterrein voor de huidige synagoge gekocht en op 17 april 1671 werd aan de bouw begonnen. Het ontwerp van de Esnoga is van Elias Bouman die als aannemer had opgetreden bij de bouw van de Grote Synagoge van de Hoogduitse gemeente er vlak tegenover. Elias Bouman werd later Stadsbouwmeester van Amsterdam. Het gebouw kent een sobere classicistische bouwtrant, bekend als de 'strakke stijl' vergelijkbaar met die van de protestantse kerken uit deze periode. Het kolossale gebouw domineerde van meet af aan de omgeving en doet dat nog steeds. Het was, toen het gereed was, de grootste synagoge ter wereld. De Esnoga staat aan een voorplein omgeven door lage bijgebouwen die de synagoge aan drie zijden omvatten. Deze aanleg, maar ook de vorm van het gebouw zelf, refereert aan de Tempel van Salomo in Jeruzalem. In Amsterdam bestond een door rabbijn Jacob Juda Leon Templo in 1642 vervaardigd houten model, waarvan een replica te zien is in het Bijbels Museum. De authentieke binnenplaats (de 'Safra') is bedoeld als een geschikte wandelruimte voor de volwassenen en een veilige speelplaats voor de kinderen.

Bij de ingang van de Synagoge bevindt zich geen mezoeza, volgens de Sjoelchan Aroech (Jore De'a, 286; 3) behoeft een synagoge zonder woning geen mezoeza. De inrichting volgt het iberisch-sefardisch patroon: de banken zijn in de lengterichting geplaatst en de grenenhouten vloer - zoals vroeger in Nederland op houten vloeren gebruikelijk was - wordt nog altijd wordt bestrooid met fijn zand om stof, vocht en vuil van het schoeisel op te nemen en loopgeluiden te dempen.
 

Het jaar 1672

Boven de hoofdingang staat in vergulde Hebreeuwse letters het jaartal 1672, het jaar waarin het complex klaar had moeten zijn. De bouw werd in het begin van 'het rampjaar' 1672 onderbroken tot 27 mei 1674. Het is een deel van Psalm 5, vers 8: Door Uw grote liefde mag ik Uw Huis binnengaan (Bisjenat va'ani berob chasdecha abo beetécha lif'k). Volgens de joodse traditie is een aantal letters gemarkeerd tot een zogeheten perat katan, een jaartal. Bovendien vormen de letters van beide voorlaatste woorden de naam van de initiatiefnemer, Chacham Aboab. Uiteindelijk vond op 2 augustus 1675 de feestelijke inwijding van de Esnoga plaats.
 

Bijgebouwen

In de bijgebouwen rondom de synagoge waren de kantoren van de gemeente, het Rabbinaat, de koosjere keuken, de (kosters)woningen en een ruimte voor het wassen van lijken voordat deze in  Ouderkerk aan de Amstel begraven werden. Het machtige bestuur, de Mahamad, kwam bijeen in een prachtige bestuurskamer.

In de bijgebouwen was ook het seminarium Ets Haim ondergebracht. Dit werd opgericht in 1616 en werd hier na het voltooien van de bouw gevestigd. Vanaf 1959 deed het auditorium van het seminarium dienst als (verwarmde) wintersynagoge. De bibliotheek van Ets Haim is uitzonderlijk rijk en geldt als een van de belangrijkste joodse bibliotheken ter wereld. De bibliotheek werd enorm uitgebreid toen de bibliograaf en maecenas David Montezinos in 1891 zijn privécollectie schonk - sindsdien heet de bibliotheek Ets Haim - Livraria Montezinos.

De Portugese Synagoge in de Tweede Wereldoorlog

Aan het begin van de bezetting en de vervolging door nazi-Duitsland in 1940 woonden in Nederland ongeveer 140.000 joden, waarvan meer dan de helft in Amsterdam. Ongeveer 4300 van hen waren Sefardiem. De Esnoga bleef, in tegenstelling tot de Hoogduitse synagogen, in de Tweede Wereldoorlog gespaard. Dankzij veel geluk, haar status als monument en inzet van burgers behield de Esnoga al haar originele zeventiende-eeuwse elementen en collecties. Op 9 mei 1945 werd zij weer in gebruik genomen tijdens een dienst van joodse overlevenden. Na de oorlog telde de joodse gemeenschap in Nederland nog maar 20.000 joden, waarvan ongeveer 800 Sefardiem.

Verbouwingen en restauraties

In de loop der eeuwen heeft de Portugese Synagoge verschillende verbouwingen en restauraties ondergaan. Zo werd tussen 1773 en 1774 de achterzijde met de toegang tot beide vrouwengalerijen en de overloop ingrijpend verbouwd. Tussen 1852 en 1854 werden de kleine glas-in-loodruitjes vervangen door gietijzeren ramen, en bij de ingang werd een tochtportaal toegevoegd.

Tijdens een kleine restauratie tussen 1955 en 1959 werd het voormalig auditorium van Seminarium Ets Haim ingericht als wintersynagoge met verwarming en elektrische verlichting. De banken in deze ruimte dateren van 1639 en zijn afkomstig uit de synagoge aan de Houtgracht.

Restauratie 1992-1993

In de jaren tachtig waren ernstige vervormingen in het gebouw ontstaan. De muren waren meer verzakt dan de kolommen, die de naar verhouding lichte houten dakconstructie droegen. Roestvorming door de ijzeren ankers veroorzaakte scheuren in de gevel en corrosie had de boogramen ernstig beschadigd. Delen van het dak waren weggerot en de gewelven stonden onder water. Vocht trok via de pilaren naar boven.

In de periode tussen 1992 en 1993 heeft een ingrijpende restauratie aan de Portugese Synagoge plaatsgevonden, die grotendeels de vernieuwing van de fundering omvatte. De houten dakconstructie werd hersteld, de  boogvensters vernieuwd en de fraaie kroonluchters zijn in hun oude glorie hersteld. Ook in de bijgebouwen werden veranderingen aangebracht. Bibliotheek Ets Haim werd grondig gerestaureerd, en er kwamen extra zitplaatsen op de damesgalerij in de wintersynagoge. Het oude Mendes Coutinhohuisje (woning van de vroegere samaas, de koster) werd verbouwd tot hoofdingang annex souvenirwinkel, en het mikwa (ritueel bad) werd gemoderniseerd.