Groningen
Herdenkingen in huizen, winkels en scholen die de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog invoelbaar maken.
3 mei 2024
Open Joodse Huizen
Het onwaarschijnlijke verhaal van Jan Dijkenga
Op een zondagmiddag in 1944 ontsnappen twee politieke gevangenen uit het politiebureau aan het Martinikerkhof.
De twee worden achterna gezeten, maar verdwijnen tussen de kerkgangers die zich verzamelen voor de Jeruzalemkerk in de W.A. Scholtenstraat.
Een van hen is Jan Dijkenga, die betrokken is bij het verzet.
Via het kolenhok vluchten ze de Jeruzalemkerk in en verstoppen zich onder de preekstoel.
Die onderduikersplek is intact gebleven en vandaag de dag nog altijd te bezichtigen in de Jeruzalemkerk.
Selma en Chaim Engel
Selma Wijnberg was twintig toen zij werd opgepakt en naar het vernietigingskamp Sobibor werd gedeporteerd. Ze moest er in de sorteerbarakken werken, waar de eigendommen van de slachtoffers werden heengebracht.
Hier ontmoette ze Chaim Engel, die vanaf het begin een oogje op haar had gehad. Samen namen ze deel aan de beroemde opstand van 14 oktober 1943. Met een groep van ongeveer 300 gevangenen slaagden ze erin nazi-officieren te doden en uit het kamp te ontsnappen.
Ze behoorden tot de weinige overlevenden van de ontsnapping.
Bakkerij Hildesheim
Meer dan honderd jaar runde de familie Hildesheim een bakkerij aan de Folkingestraat 52. De achterkamer was een centrum voor Joodse cultuur en religie.
Met name Izak Hildesheim was bijzonder actief binnen de Joodse gemeenschap van Groningen.
Zijn kleinzoon Lodewijk, die Ludwig genoemd werd, runde de bakkerij in 1940. Op 18 juni 1940 trouwde hij met Rieka Wolf, die in Musselkanaal woonde.
In oktober 1942 werden Ludwig en Rieka naar Westerbork gedeporteerd. De briefkaart die Rieka vanuit kamp Westerbork aan haar oude buren in Musselkanaal verstuurde, was hun laatste teken van leven.
Programma 3 mei
Op verschillende adressen worden slachtoffers en overlevenden van de Tweede Wereldoorlog herdacht. Bijwonen is gratis.
Nieuwstad 28 (toegang via de Synagoge)
Hartog Jacob Kisch kwam in 1760 te voet vanuit Praag in Groningen aan. In zijn testament uit 1799 liet hij vastleggen dat uit iedere generatie na hem, een zoon koster of bode van de Joodse gemeente moest worden. In 1943 kwam er een einde aan bijna twee eeuwen kosterschap van de familie Kisch, toen Hartog Abraham Kisch en zijn familie werden vermoord.
Deze locatie is rolstoeltoegankelijk
Academiegebouw RUG, Heymanszaal Broerstraat 5
Anda Kerkhoven was een vrouw met sterke principes. Ze was tegen vivisectie en koos daarom voor een geneeskundestudie in Groningen, de enige universiteit waar ze zonder dierproeven kon studeren. Haar pacifistische artikelen in het studentenweekblad waren spraakmakend. Tijdens de oorlog sloot ze zich aan bij de geweldloze verzetsgroep De Groot. Ze werd op 19 maart 1945 door de Sicherheitsdienst vermoord. René en Jesper Werstra vertellen haar verhaal.
Deze locatie is rolstoeltoegankelijk
Jeruzalemkerk, W.A. Scholtenstraat 27
Het onwaarschijnlijke verhaal van Jan Dijkenga
Deze locatie is rolstoeltoegankelijk
Gedempte Zuiderdiep 85
Wie was goochelaar Ben Ali Libi?
Deze locatie is niet rolstoeltoegankelijk
Stadhuis, Grote Markt 1
Op een plaquette aan de muur van het Groninger stadhuis staan de namen van de zes in de oorlog vermoorde gemeenteraadsleden. Drie van hen kwamen om in concentratiekampen, de overige drie vielen in Nederland. Historicus Christiaan Gevers vertelt het verhaal van een van hen: Johannes Swint, een communist in het verzet die onder meer hulp aan onderduikers bood. Hij werd op nieuwjaarsdag 1944 door een collaborateur doodgeschoten.
Deze locatie is rolstoeltoegankelijk
Schoolholm 26
Vanaf 1899 stond er aan de Schoolholm een Joods bejaardentehuis. Tijdens de oorlog was de leiding van het tehuis in handen van Rosalie Alida Mozes die samen met haar collega’s voor de ouderen zorgde. Op 13 april 1943 werd Rosalie samen met twee collega’s en alle bewoners naar Westerbork overgebracht van waar de meesten van hen een aantal dagen later naar het vernietigingskamp Sobibor werden gedeporteerd. Audrey. Takens vertelt Rosalies verhaal.
Let op: de herdenking van 14.00 uur is in het Engels
Deze locatie is niet rolstoeltoegankelijk
Noorderbinnensingel 58
Het buitengewone verhaal van Selma Engel-Wijnberg
Let op: deze herdenking is in het Engels
Deze locatie is niet rolstoeltoegankelijk
Zuiderpark 8
Student geschiedenis Flores groeide op in deze woning, waar tijdens de oorlog Eva’s grootmoeder woonde en waar haar grootvader ondergedoken zat. Samen vertellen ze over Eva’s familie, over de toenmalige Joodse gemeenschap, de NSB-burgemeester en de wijze waarop herinneringen kunnen worden doorgegeven.
Deze locatie is niet rolstoeltoegankelijk
Heresingel 22
De Joodse advocaat mr. Maurits Levie was een landelijke bekendheid. Daarnaast was hij jarenlang bestuursvoorzitter van de Joodse Gemeente in Groningen en een fervent filmmaker. Hij maakte onder andere films over het psychiatrisch ziekenhuis Het Apeldoornsche Bosch en over de opening van de jeugdsjoel in de Folkingedwarsstraat. Maurits overleefde de oorlog in de onderduik. Na de bevrijding keerde hij terug naar deze woning. Zijn verhaald wordt verteld door Sifra Poot.
Let op: de herdenking van 12.30 uur is in het Engels
Deze locatie is niet rolstoeltoegankelijk
Synagoge, Folkingestraat 60
Toen Joodse leerlingen per 1 september 1941 niet meer naar openbare scholen mochten, werden ook in Groningen inderhaast scholen voor Joodse kinderen opgericht. Het hoofd van een van die scholen, was Simon van Hasselt. Samen met zijn dochter Fietje werd hij op de Vismarkt gefotografeerd. Hun Jodensterren zijn duidelijk zichtbaar. Enkele maanden nadat de foto genomen was, werden Simon, zijn vrouw en hun twee kinderen in Auschwitz vermoord. Ron van Hasselt vertelt hun verhaal.
Deze locatie is rolstoeltoegankelijk
Folkingestraat 52
De bakkerij van de familie Hildesheim
Deze locatie is niet rolstoeltoegankelijk
Folkingestraat 16A
De Joodse arts Elie Aron Cohen overleefde verschillende kampen. Door zijn beroep had hij een bevoorrechte positie in de kampen. Dit droeg bij aan zijn schuldgevoel na de oorlog. Hij trachtte zijn ervaringen op wetenschappelijke wijze te diagnosticeren en in de jaren zestig vestigde hij in Nederland de aandacht op het ‘concentratekampsyndroom’ en zette hij zich in voor de mentale ondersteuning van overlevenden. Stefan van der Poel vertelt zijn verhaal.
Deze locatie is niet rolstoeltoegankelijk
Parklaan 8
Vanaf oktober 1944 stond op dit adres een geheime zender. Op 11 november van dat jaar deed de Sicherheitsdienst een inval waarbij bewoner Nicolaas Baalen werd neergeschoten. Een radiotelegrafist wist aan arrestatie te ontkomen door zich achttien uur lang in een kast te verschuilen en daarna te ontsnappen. Medewerker van het Oorlogs- en Verzetsmuseum, Klaas Niemeijer, vertelt hun verhaal.
Deze locatie is niet rolstoeltoegankelijk
Oosterstraat 51
De firma J.S. d’Ancona was gevestigd in de Oosterstraat. Hierboven lag het woonhuis van de familie d’Ancona, bestaande uit vader Joop, moeder Cies en hun kinderen Ina en Jacques. Tijdens de oorlog werd het gezin gedwongen te verhuizen. De zaak werd overgenomen door een Verwalter. In de aan de overkant gelegen hoedenwinkel, destijd behorende aan tante Sien en oom Bertus, vertelt zoon Jacques over zijn familie en hun tijd in doorgangskamp Westerbork.
Deze locatie is niet rolstoeltoegankelijk
Synagoge, Folkeringestraat 60
Herman de Vries had een groothandel in meubelstoffen en -garnituren. In juli 1942 werd hij opgeroepen zich te melden voor transport naar Westerbork. Binnen een week werd hij naar Auschwitz gedeporteerd waar hij op 17 augustus 1942, op 40-jarige leeftijd werd vermoord. Zijn zoon René de Vries vertelt het verhaal van zijn vader, en over hoe hij zelf de oorlog in de onderduik wist te overleven.
Deze locatie is rolstoeltoegankelijk
Folkingestraat 41A
In 1940 werden Samuel en Roosje Woltjer-Bilderbeek verblijd met hun dochter Lien. Samuel werd in Chechowitz, een buitenkamp van Auschwitz vermoord. Roosje overleefde Theresienstadt, vanwaar ze na de bevrijding lopend naar Groningen terugkeerde. Hier werd ze met haar ondergedoken dochter herenigd. Huidige bewoners van hun voormalige woning, Geert Pruiksma, vertelt hun verhaal.
Deze locatie is niet rolstoeltoegankelijk
Synagoge, Folkingestraat 60
Over Herman de Vries, de groothandelaar in meubelstoffen en garnituren, die in Auschwitz vermoord werd.
Deze locatie is rolstoeltoegankelijk
Wijnbergzaal Universiteitsmuseum, Oude Kijk in ‘t Jatstraat 7A
Op 10 mei 1940 meldde de Joodse arts Ephraim Behr zich als reserveofficier voor de geneeskundige dienst. Hij belandde in de gevechten om de Grebbelinie en kwam daar op 35-jarige leeftijd om het leven terwijl hij volgens een ooggetuige: ‘Met mededogen en dapperheid een poging deed om enkele gewonde soldaten uit de Grebbelinie naar veiligere plekken te evacueren. Geschiedenisstudent Ilse Engels vertelt zijn verhaal. Op 4 mei zal historica Renske van Donk zijn verhaal ook in Assen vertellen.
Deze locatie is rolstoeltoegankelijk
Sint Jansstraat 15
Als zoon van een orthodox rabbijn leek Simon Dasberg voorbestemd om zelf ook rabbijn te worden. Hij studeerde aan het Nederlands-Israëlisch Seminarium in Amsterdam en werd uiteindelijk opperrabbijn van het kleine ressort Friesland. Drie jaar later werd hij in Groningen geïnstalleerd. Hier richtte hij onder meer de jeugdsjoel op in de Folkingedwarsstraat. Geschiedenisstudent Kim van der Burgh vertelt zijn verhaal.
Deze locatie is niet rolstoeltoegankelijk
Akerk, Akerkhof 2
Harm Wagenborg was vanaf de jaren 30 koster van de Akerk. Tijdens de oorlog hielp hij hier mensen onderduiken. Hun schuilplaatsen waren in het kosterhuis of boven de gewelven in de kerk en in het Schnitgerorgel. Harms kleinzoon Harry de Munck vertelt zowel het verhaal van zijn grootvader, als dat van de Akerk in oorlogstijd.
Deze locatie is rolstoeltoegankelijk