Onderzoeksgids

Familieonderzoek, of stamboomonderzoek, is fascinerend, maar niet altijd makkelijk. We helpen je graag op weg.

Goed om alvast te weten is dat wij geen specifieke bronnen voor het doen van familieonderzoek (zoals woningkaarten, persoonskaarten, bevolkingsregisters) in onze collectie hebben. Hiervoor kun je terecht bij het archief van je geboorteplaats.

Hoe begin je?
Heb je nog nooit familieonderzoek gedaan? De Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie en het Centrum voor familiegeschiedenis hebben goede handleidingen ontwikkeld:

• Stappenplan van het Centrum voor familiegeschiedenis
• Praktische introductie van de Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie

Handige bronnen
Is er misschien al onderzoek naar jouw voorouders gedaan? Dit check je het makkelijkst online. Ook als er nog geen onderzoek is gedaan, is de kans aanwezig dat je online informatie over je familie vindt.

Raadpleeg deze sites:

• Archieven.nl, brengt materiaal van archiefdiensten, historische verenigingen en musea bij elkaar.
• Stadsarchief Amsterdam, veel Joden woonden in Amsterdam. Daarom is hier veel familie-informatie te vinden. Je vindt hier ook de archieven van de Portugees-Israëlitische gemeente.

Tips

• Kijk goed naar de herkomst van informatie. Volledige namen, maar ook geboorte- en sterfdata zijn nuttig.
• Veel archieven zijn gezamenlijk doorzoekbaar via overkoepelende sites, zoals Open Archieven.
• Familieberichten en overlijdensadvertenties zijn handige bronnen om familierelaties of levensdata te achterhalen. Je kunt ze vinden via Delpher of Online Begraafplaatsen.

Joden zijn al eeuwenlang onderdeel van de Nederlandse samenleving. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog waren er zo'n 140 Joodse gemeenschappen verspreid over Nederland. Er is dus best kans dat er Joden op je adres gewoond hebben.

Hoe begin je?
Bepaal eerst over welke periode je informatie wilt hebben. Wil je bijvoorbeeld weten of er in de 17e eeuw Joden op je adres woonden, doe dan in het archief van je woonplaats een 'huizenonderzoek'.

• Handleiding voor het doen van huizenonderzoek (van Stadsarchief Amsterdam).

Handige bronnen
Wil je weten of er in of kort voor de Tweede Wereldoorlog Joden woonden op jouw adres, dan kun je deze sites raadplegen:

• Joods Monument, bevat gegevens over de meer dan 104.000 personen die in Nederland als Joden werden vervolgd en de oorlog niet overleefden. Naast persoonsgegevens vind je hier ook de adresgegevens van de slachtoffers.
• Pointer, bracht van Joden onteigende panden in kaart. Je kunt hierin zoeken op adressen.

Tips

• Check altijd of jouw huis van voor de oorlog is of dat er nieuwbouw staat op de plek waar ooit oude huizen stonden.
• Controleer of de straatnaam of de huisnummering in de loop der tijd veranderd is.
• Voor sommige steden, zoals Amsterdam, Rotterdam en Den Haag, bestaan er overzichten van Joodse winkels, instellingen of verenigingen per adres.

Ben je op zoek naar persoonsgegevens? Of wil je weten hoe Joods leven er in je woonplaats uitzag? Kranten en tijdschriften zijn hier handige bronnen voor.

Hoe begin je?
Uit historische kranten en tijdschriften kun je persoonsinformatie halen. Door te zoeken naar geboorte-, trouw- en overlijdensadvertenties, bijvoorbeeld.

De digitale krantenbank van Delpher bevat ontzettend veel kranten. Het is daarom handig om eerst te bedenken welke tijd en/of regio je wilt onderzoeken.

Handige bronnen
We hebben een enorme hoeveelheid Joodse kranten en tijdschriften, zowel van vroeger als van nu. Deze kun je in het kenniscentrum van het Joods Museum inzien. Sommige hebben we fysiek beschikbaar.

• JSTOR, hier vind je moderne (wetenschappelijke) tijdschriften over Joodse geschiedenis en cultuur. Die kun je kosteloos inzien, maar uitsluitend in onze kenniscentra.
  
• Delpher, een groot deel van de Joodse historische tijdschriften en kranten is gedigitaliseerd. Hier horen ook kleinere publicaties, zoals verenigingsbladen bij. Je vindt ze door te zoeken op titel.
  Bekijk welke kranten en tijdschriften je kunt vinden.
• In onze collectie kun je kranten en tijdschriften vinden op titel.

Tips

• Ben je op zoek naar een artikel uit een specifiek tijdschrift? Stuur ons dan een mail. We laten je zo snel mogelijk weten of we het artikel hebben en waar je het kunt lezen.
• Wil je geen onderzoek doen, maar gewoon lekker tijdschriften komen lezen? Je bent altijd welkom in het kenniscentrum van het Joods Museum. We zijn open op dinsdagmiddag t/m vrijdagmiddag van 13:00 - 17:00 uur.

Ben je op zoek naar mensen die tijdens de Holocaust zijn vermoord of direct erna zijn overleden aan de gevolgen, dan kun je hiervoor diverse databases gebruiken.

Handige bronnen

• Joods Monument, geeft een overzicht van mensen die in Nederland als Joden werden vervolgd en de Holocaust niet overleefden. Ook Sinti en Roma staan in deze database.
• Yad Vashem, hierin vind je namen en biografische gegevens van miljoenen slachtoffers wereldwijd.

Tip

• Zoals we in Nederland het Joods Monument hebben, zijn er in andere landen vergelijkbare databases te vinden. Ben je op zoek naar een Nederlander die naar een ander land is gevlucht en van daaruit is gedeporteerd, dan is het de moeite waard ook in de database van het betreffende land te zoeken.

Wil je weten wat je familie in de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt? We helpen je graag op weg.

Alvast goed om te weten is dat wij geen specifieke bronnen voor het doen van familieonderzoek (zoals woningkaarten, persoonskaarten, bevolkingsregisters) in onze collectie hebben.

Hoe begin je?
Onderzoek doen naar het oorlogsverleden van je familie is niet makkelijk. Probeer zoveel mogelijk persoonsgegevens (naam en geboortedatum) boven water te krijgen. Deze vind je op geboorteaktes in het archief van de woonplaats.

Zoek ook altijd uit wie de ouders waren. Zo kun je tijdens je zoektocht checken of je de juiste persoon gevonden hebt.

Daarnaast heeft het Centrum voor familiegeschiedenis een goede handleiding voor het doen van onderzoek ontwikkeld:

• Hoe doe ik onderzoek naar het oorlogsverleden van mijn familie?

Handige bronnen
Start je onderzoek online. Hier kun je al heel wat informatie vinden:

• Oorlogsbronnen, brengt informatie uit meer dan 250 archiefinstellingen, musea, herinneringscentra en bibliotheken in binnen- en buitenland bij elkaar. Je kunt er op persoon zoeken.
• Joods Monument, hier vind je persoonsgegevens van meer dan 104.0000 Joden die de Holocaust niet overleefden.
• Arolsen Archives, bevat informatie over Holocaustslachtoffers, waaronder documenten over concentratiekampen, dwangarbeid en vluchtelingen.
• NIOD, hier vind je persoonlijke documenten, zoals dagboeken en brieven, en archieven van het Duitse bezettingsbestuur, ministeries en verzetsgroepen.
• Oorlogsarchief van het Nederlandse Rode Kruis, beheerd door het Nationaal Archief, bevat veel informatie over personen.

Tips

• Hanteer bij het zoeken op achternaam altijd verschillende spellingen. Dus niet alleen Levy, maar ook Levi en Levie.
• Zoek je meer informatie over mensen die de Tweede Wereldoorlog niet overleefd hebben? Bekijk dan ook de bronnen onder de vraag Hoe vind ik slachtoffers van de Holocaust?

In het Nationaal Holocaustmuseum staan alle anti-Joodse maatregelen in chronologische volgorde op de muren. Het zijn er zoveel dat er meerdere ruimtes mee behangen zijn.

Handige bronnen

• In Delpher vind je de digitale versie van het Verordeningenblad voor het bezette Nederlandsche gebied. Hierin verschenen alle maatregelen. Je kunt op titel zoeken in het krantenarchief.
• Oorlogsbronnen geeft een chronologisch overzicht van de ingevoerde maatregelen.
• Onze collectie. Zoek op 'anti-Joodse maatregelen' om bronnen te vinden die de maatregelen illustreren, zoals een foto van een markt die uitsluitend voor Joden was.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden Joodse eigendommen op verschillende manieren geroofd. De huizen van Joden die gedeporteerd waren, werden door de bezetter leeggehaald en in beslag genomen. Soms is er nog administratie van beschikbaar.

Hoe begin je?
Onderzoek doen naar geroofd eigendom is complex. Het is raadzaam je vooraf te verdiepen in de context ervan. Een goed boek hiervoor is Roof - De ontvreemding van joods bezit tijdens de Tweede Wereldoorlog (1999) van Gerard Aalders. Je vindt het bij ons in het kenniscentrum.

Handige bronnen

• Nationaal Archief, heeft een handige zoekhulp gemaakt.
• Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, geeft informatie over kunst die na de oorlog is teruggekomen naar Nederland, maar waarvan niet duidelijk is wie de eigenaar is. Hier wordt tot vandaag de dag onderzoek naar gedaan.
• Pointer, geeft een overzicht van gestolen Joods vastgoed. Je kunt zoeken op adressen.
• In het Archief van de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg in het NIOD vind je een deel van de inboedelregistraties die de rooforganisatie maakte voordat ze huizen van Joden leeghaalde. (Een ander deel van deze inboedelregistraties vind je in het stadsarchief Amsterdam.)
• JOKOS-dossiers, om een schadevergoeding te kunnen krijgen voor geroofde inboedels, lieten overlevenden en nabestaanden vastleggen wat er tijdens de oorlog geroofd was.

Tips

• Onze collectie bevat documenten en archiefstukken over individuele gevallen van roof, rechtsherstel en restitutie. Zoek op termen als 'restitutie', 'Lippmann, Rosenthal & Co.' en 'roof' om ze boven water te krijgen.
• In onze collectie vind je ook informatie over geroofde landbouwgronden, zoals volkstuintjes en weilanden. Gebruik 'landbouwgronden' als zoekterm.

Onderzoek doen naar onderduikers of onderduikadressen is ontzettend lastig, omdat er in officiële bronnen maar weinig informatie over te vinden is.

Onderduiken was een illegale activiteit, dus je keek wel uit om het ergens vast te leggen. Informatie werd vaak mondeling of versleuteld doorgegeven.

Goed om te weten
Maar een deel van de onderduikers tijdens de Tweede Wereldoorlog was Joods. Mensen doken ook onder omdat ze om politieke redenen vervolgd werden of om aan de Arbeitseinsatz te ontkomen.

Hoe begin je?
Wat wil je precies weten? Wil je weten waar je familie ondergedoken heeft gezeten? Wil je weten of je familie onderduikers in huis had? Als je namen hebt (van de onderduikers of van contactpersonen), kun je zoeken in de databases die je vindt onder Welke rol had mijn familie in de oorlog?

Handige bronnen
Deze bronnen geven je meer inzicht in het fenomeen onderduiken:

• Onze collectie bevat boeken, dagboeken en interviews.
• Mapping Hiding Places, hier vind je niet alleen informatie over onderduikplekken, je kunt ook zelf informatie toevoegen.
• Andere Achterhuizen, onderduikverhalen van 14 Nederlandse onderduikers.
• Visual History Archive, hier vind je video-interviews met onderduikers. Je kunt zoeken op personen, plaatsen of onderwerp. In ons kenniscentra heb je toegang tot alle interviews.
• In de database van Yad Vashem, het World Holocaust Remembrance Center, vind je personen die Joden hebben geholpen tijdens de Tweede Wereldoorlog en daarvoor geëerd zijn.

Tips

• In sommige bronnen wordt er onderscheid gemaakt tussen onderduiken en een andere identiteit aannemen. Soms gingen kinderen bij een ander gezin wonen, waar ze een andere naam kregen. Zij konden hierdoor wel naar school en speelden buiten. Onderduikers konden dit niet; zij verstopten zich.
• Houd er rekening mee dat namen van onderduikgevers vaak niet bekend waren bij onderduikers. Zij zaten bijvoorbeeld op zolder bij 'tante Miep', die in werkelijkheid een heel andere naam had.

Verslagen van slachtoffers, overlevenden en van omstanders zijn op verschillende manieren vastgelegd. Je vindt ze in persoonlijke documenten, zoals brieven en dagboeken.

Vanaf de jaren tachtig zijn overlevenden van de Holocaust geïnterviewd over hun leven voor, tijdens en na de oorlog. Deze interviews kun je bekijken/beluisteren.

Hoe begin je?
Video- en audio-interviews zijn, vanwege privacywetgeving, niet altijd online beschikbaar, maar je kunt ze bij ons in het kenniscentrum komen bekijken/beluisteren.

Audiovisuele bronnen

• In onze collectie vind je de getuigeninterviews die we zelf afnemen. Deze zijn online te bekijken.
• Visual History Archive, hier vind je meer dan 55.000 video-interviews. Je kunt zoeken op personen, plaatsen of onderwerp. In ons kenniscentrum heb je toegang tot alle interviews.
  
• Getuigenverhalen, bevat interviews die online, vanuit huis te bekijken zijn.
• Sobibor Interviews, bevat interviews met Nederlandse Joden die Sobibor overleefden.
• In The Fortunoff Archive vind je een kleine 5000 getuigenverslagen, beheerd door Yale University. Online is een beperkte selectie bekijken, in ons kenniscentrum kun je alle interviews bekijken.

Geschreven bronnen

• CABR (Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging), bevat getuigenverklaringen die in het kader van rechtszaken zijn afgegeven.
• NIOD, heeft verschillende archieven die getuigenverklaringen, waaronder een collectie geschreven interviews.
• JOKOS-dossiers, om een schadevergoeding te kunnen krijgen voor geroofde inboedels, lieten overlevenden en nabestaanden vastleggen wat er tijdens de oorlog gebeurd was.

Tip

• Wil je interviews bekijken in ons kenniscentrum? Maak dan altijd van tevoren een afspraak per mail. We zorgen er dan voor dat de betreffende interviews voor je klaarstaan. Stuur ons een mail.

Doet het verhaal de ronde dat opa lid van de NSB was? Wil je nu weleens zeker weten wat je oud-tante bij het verzet deed? Archiefonderzoek kan je hierbij helpen.

Hoe begin je?
Goed om te weten is dat een dergelijk onderzoek niet makkelijk is. Lees vooral ook de praktische tips onder de vraag Hoe onderzoek ik mijn familiegeschiedenis? Daarnaast heeft het Centrum voor familiegeschiedenis een goede handleiding ontwikkeld:

• Hoe doe ik onderzoek naar het oorlogsverleden van mijn familie?

Handige bronnen

Start je onderzoek online. Hier kun je al heel wat informatie vinden:

• Oorlogsbronnen, hét startpunt voor een zoektocht naar personen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
• Yad Vashem, het World Holocaust Remembrance Center, bevat personen die Joden hebben geholpen tijdens de Tweede Wereldoorlog en daarvoor geëerd zijn.
• CABR (Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging), bevat persoonsdossiers van mensen die hebben samengewerkt met de Duitse bezetter.
• Nationaal Archief, geeft je informatie over Nederlanders die in Duitsland te werk werden gesteld.

Tips

• Wil je hulp bij het interpreteren van wat je (in welk archief dan ook) aantreft? Kom langs in ons kenniscentrum, we helpen je graag.
  
• De zoekhulpen van het Nationaal Archief geven je handige tips voor het zoeken in verschillende archieven over de Tweede Wereldoorlog. Van het zoeken naar mogelijke verzetsdeelnemers tot het zoeken naar verdachten van collaboratie.

Voor de Tweede Wereldoorlog waren er veel Joodse gemeenten in Nederland. De meeste bevonden zich in Amsterdam, de overige voornamelijk buiten de Randstad.

Vlak voor de Holocaust waren het er zo'n 140, verspreid over heel Nederland. Na de oorlog werden veel gemeenten opgeheven, omdat er zo weinig mensen terugkeerden.

Handige bronnen

• Overzicht van Joodse gemeenten, hier kun je zoeken op woonplaats.
• Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap (NIK), geeft een overzicht van huidige orthodoxe gemeenten.
• Nederlands Verbond voor Progressief Jodendom, toont de huidige liberale Joodse gemeenten.
• Atlas van de Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie, geeft Joods-genealogische informatie over steden in Nederland.

Ooit waren er zo’n 300 Joodse begraafplaatsen in Nederland. Nu zijn dat er nog 238. Van zo’n 50 plekken is bekend dat er ooit een Joodse begraafplaats was, maar dat die zijn verdwenen.

Handige bronnen
Er zijn een aantal databases die de gegevens van Joodse begraafplaatsen bijeen brengen:

• Stenen archief, geeft een overzicht van begravenen op verschillende Joodse begraafplaatsen.
• Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap, beschrijft een groot deel van de Joodse begraafplaatsen.

Tips

• Weet je niet zeker of iemand Joods begraven is, dan kun je in Delpher naar de rouwadvertentie zoeken. Hierin staat vaak ook informatie over de begrafenis.
• Beth Haim is de oudste Portugees-Israëlietische begraafplaats van Nederland.
• Begraafplaats Muiderberg is de oudste asjkenazische begraafplaats van Nederland.

Dat ligt eraan waar je vandaan komt. Over plaatsen waar veel Joden woonden is er soms veel informatie te vinden, over andere plaatsen is alleen een boek geschreven of een historische wandeling gemaakt.

Hoe begin je?
Om een algemene indruk van Joods leven in Nederland te krijgen is Vierhonder jaar Joden in Nederland een goed startpunt.

Handige bronnen

• In onze collectie kun je zoeken op plaatsnaam. Het is trouwens ook zeker de moeite waard om langs te komen in ons kenniscentrum. We hebben veel publicaties die je niet in andere bibliotheken vindt.
• Overzicht van Joodse gemeenten, hier hebben we alle Joodse gemeenten die er ooit waren in kaart gebracht.
• Sommige steden, zoals Den Haag, Rotterdam en Amsterdam hebben sites gericht op Joods leven vroeger en nu.

Bajes, jatten, stiekem, kapsones, bolleboos. Woorden die je vast weleens gebruikt hebt, maar waar komen ze eigenlijk vandaan? Uit het Jiddisj. Is dat hetzelfde als Hebreeuws?

Hebreeuws
Hebreeuws is een Semitische taal met een eigen schrift. Het bestaat al duizenden jaren als spreektaal, schrijftaal en als taal van de Joodse religie. De Tenach (het Oude Testament) en andere religieuze geschriften zijn erin geschreven. Modern Hebreeuws (of Ivriet) is de voertaal van de staat Israël.

Jiddisj
Jiddisj is een mengtaal van Duits (grotendeels) en Hebreeuws met Slavische elementen (kleiner deel). Het is de taal van de asjkenazische Joden uit Midden- en Oost-Europa. Jiddisj wordt in het Hebreeuwse schrift geschreven.

Handige bronnen

• Onze Joodse woordenlijst geeft je uitleg over en vertalingen van Hebreeuwse en Jiddisje woorden.
• Sofeer is een online woordenboek met Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands, voorzien van spelling en transcriptieregels.
• Vereniging Hebreeuws kan je informatie vinden over cursussen, tolken en vertalers.
• Stichting Jiddisj geeft je informatie over de geschiedenis van het Jiddisj en Nederlands Jiddisj.

Tip

• Je bent altijd welkom om je vragen over Jiddisj en/of Hebreeuws te stellen aan ons kenniscentrum. Onze experts helpen je graag verder. Stuur ons een mail.