Wie was Charlotte Salomon?
Charlotte Salomon (1917-1943) groeide op in een bourgeois Duits-Joods milieu in Berlijn. Daar leefde ze als jong meisje relatief onbezorgd tot de nationaalsocialistische machtsovername in 1933. Desondanks voltooide ze nagenoeg een opleiding aan de kunstacademie. In januari 1939 ontvluchtte Charlotte Berlijn en reisde naar haar grootouders in Zuid-Frankrijk, die nazi-Duitsland al in 1933 verlaten hadden. In 1940, na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, pleegde haar grootmoeder zelfmoord. Toen pas werd Charlotte verteld dat ook haar moeder in 1926 een einde aan haar leven had gemaakt.
Iets totaal waanzinnig bijzonders
De 24-jarige Charlotte verwerkte deze roerige familiegeschiedenis en haar ervaringen als Joodse in Berlijn op een buitengewone manier. In haar nood dacht ze terug aan haar geliefde, zangpedagoog Alfred Wolfsohn (1896-1962). Hij zei haar onder meer dat je om het leven geheel lief te hebben misschien wel het tegendeel ervan – de dood – moet omhelzen en begrijpen. Ze besloot om zichzelf met behulp van zijn ideeën te redden en als alternatief voor zelfmoord ‘iets totaal waanzinnig bijzonders’ te ondernemen. Ze trok zich helemaal terug en begon in een ongekende creatieve explosie te schilderen. Gaandeweg herschiep ze zo haar leven. Hierbij gebruikte ze alles wat ze in zich had: haar kunstenaarschap, haar visuele en muzikale geheugen, haar inzicht in de persoonlijkheden van haar familieleden, haar intellectuele bagage, humor en de inspiratie die ze uit haar liefde voor Wolfsohn putte.
Charlotte Salomon werd in oktober 1943 in Auschwitz op 26-jarige leeftijd om het leven gebracht.
Hoogte- en dieptepunten
Belangrijke gebeurtenissen in het leven van Charlotte Salomon. De meeste hiervan vind je ook terug in de proloog, het hoofddeel en de epiloog van Leven? of Theater?
- 1913: Charlotte Grünwald, de tante van Charlotte Salomon, pleegt zelfmoord.
- 1915: De ouders van Charlotte Salomon, verpleegster Fränze Grunwald en chirurg Albert Salomon, ontmoeten elkaar tijdens de Eerste Wereldoorlog.
- 1916: Ze trouwen.
- 16 april 1917: Charlotte Salomon wordt in Berlijn geboren.
- 1926: Fränze Grunwald pleegt zelfmoord. Charlotte Salomon wordt verteld dat ze aan griep is overleden.
- 1927: Charlotte Salomon gaat naar het Fürstin-Bismarck-Gymnasium in Charlottenburg.
- September 1930: Albert Salomon trouwt met zangeres Paula Lindberg.
- Januari 1933:
- De nazi's komen aan de macht.
- Albert Salomon verliest zijn professoraat en zijn officiële erkenning als arts.
- Paula Salomon-Lindberg mag niet meer als zangeres optreden.
- Albert Salomon aanvaardt een baan als chirurg bij het Joodse ziekenhuis en Paula Salomon-Lindberg wordt actief in de Kulturbund Deutscher Juden (de latere Jüdischer Kulturbund).
- September 1933: Charlotte Salomon verlaat het gymnasium.
- 1933-1934: Haar grootouders van moederskant emigreren naar Rome en vestigen zich in 1934 in Villfranche aan de Franse Rivièra.
- 1935-1936: Charlotte Salomon gaat in de herfst van 1935 naar de Vereinigte Staatsschulen für Freie und Angewandte Kunst. Eerst op proef en vanaf 7 februari 1936 definitief.
- 1937: Namens de Künstlerhilfe, de hulporganisatie voor Joodse kunstenaars, krijgt Paula Salomon-Lindberg Alfred Wolfsohn op bezoek.
- Zomer 1938: Charlotte Salomon wordt uitgeschreven bij de kunstacademie.
- November 1938: Reichskristallnacht. Kort na deze grote, Duitse pogrom wordt Albert Salomon gearresteerd en tijdelijk geïnterneerd in het concentratiekamp Sachsenhausen, bij Berlijn.
- Januari 1939: Charlotte Salomon voegt zich bij haar grootouders in Villefranche sur Mer, bij Nice.
- Maart 1939: Albert Salomon en Paula Salomon-Lindberg vertrekken vanuit Berlijn naar Amsterdam.
- September 1939: De Tweede Wereldoorlog breekt uit.
- Voorjaar 1940:
- In het begin van het jaar verhuist Charlotte Salomon samen met haar grootouders vanuit Villefranche naar Nice.
- In maart pleegt grootmoeder zelfmoord.
- Juni-september 1940:
- De Frans-Duitse wapenstilstand wordt getekend, waarbij onder meer wordt bepaald dat alle Duitse staatsburgers in Frankrijk aan de Duitse-bezetters worden overgedragen. Duitsland bezet Noord-Frankrijk.
- Op 10 juni mengt Italië zich in de oorlog en kiest de zijde van Duitsland.
- In juli wordt in Zuid-Frankrijk onder leiding van Pétain het marionettenbewind van Vichy ingesteld.
- Charlotte Salomon begint aan Leven? of Theater?
- Oktober 1941:
- Ottilie Moore, de Amerikaanse eigenares van de villa in Villefranche waar Charlotte Salomon en haar grootouders woonden en aan wie Leven? of Theater? is opgedragen, gaat terug naar Amerika.
- Eind 1941 verhuist Charlotte Salomon van Nice naar St. Jean-Cap-Ferrat, waar ze logeert in pension La Belle Aurore.
- 1942:
- In de herfst wordt de Franse Middellandse-Zeekust door Italiaanse troepen bezet. De Italiaanse geheime politie werkt nauw samen met de Gestapo.
- Eind 1942 gaat Charlotte Salomon weer naar haar grootvader in Nice.
- Februari 1943: Grootvader overlijdt en Charlotte Salomon keert terug naar Villefranche.
- 17 juni 1943: Charlotte Salomon trouwt met Alexander Nagler, een gevluchte Oostenrijkse Jood die een verhouding met Ottilie Moore had gehad.
- September 1943:
- Nadat Italië een afzonderlijke wapenstilstand met de Geallieerden heeft gesloten, wordt de Franse kust door Duitse troepen bezet.
- Charlotte Salomon en Alexander Nagler worden door de Gestapo opgepakt en via het Gestapo-hoofdkwartier in hotel Excelsior in Nice overgebracht naar het doorgangskamp Drancy bij Parijs.
- 7 oktober 1943: Charlotte Salomon en Alexander Nagler worden uit Drancy gedeporteerd.
- 10 oktober 1943: Ze komen aan in Auschwitz. Charlotte Salomon, vier maanden zwanger, wordt vermoedelijk bij aankomst vermoord. Nagler leeft nog tot 1 januari 1944.
- 1946: Ottilie Moore keert terug naar Villefranche. Dokter George Moridis, aan wie Charlotte Salomon Leven? of Theater? in bewaring heeft gegeven, geeft haar het werk.
- 1947: De ouders van Charlotte Salomon reizen naar Villefranche. Ottilie Moore schenkt hen Leven? of Theater?
- 1961: Eerste tentoonstelling van Leven? of Theater? vindt plaats in Museum Fodor in Amsterdam.
- 1963: Eerste boek over Charlotte Salomon verschijnt.
- 1971: Albert en Paula Salomon schenken Leven? of Theater? aan het Joods Museum.
C'est toute ma vie
In een pension in St. Jean Cap Ferrat werkte Charlotte Salomon in de zomer van 1942 dag en nacht aan de voltooiing van haar werk.
Met de woorden 'c'est toute ma vie' (het is mijn hele leven) vertrouwde ze Leven? of Theater? toe aan dokter Moridis in Villefranche sur Mer. Na de oorlog gaf de arts het werk aan Ottilie Moore, aan wie Leven? of Theater? is opgedragen. Deze Amerikaanse vrouw had Charlotte en haar grootouders onderdak geboden op haar landgoed in Villefranche. Zij gaf de verzameling gouaches, samen met Charlottes zelfportret, in 1947 aan Albert en Paula Salomon, die tot dan toe niets afwisten van het bestaan van het werk.
Albert en Paula Salomon lieten vijf, met linnen beklede dozen maken waarin ze de schilderingen meer dan tien jaar bewaarden. In 1959 brachten ze het werk onder de aandacht van het Stedelijk Museum in Amsterdam dat een tentoonstelling organiseerde in 1961. Dit betekende het begin van een reeks exposities en publicaties over Charlotte Salomons Leven? of Theater?.
Op 20 november 1971 schonken Albert Salomon en zijn vrouw Paula Salomon-Lindberg de ruim 1300 gouaches aan het Joods Historisch Museum in Amsterdam.
Na Leven? of Theater?
Hoe gaat het verder met de hoofdpersonen van Leven? of Theater? tijdens en na de oorlog?
Tragisch einde
Grootvader Grunwald
Grootvader Grunwald overleed in Nice waar hij op 12 februari 1943 werd begraven.
Charlotte Salomon
Inmiddels was in Zuid-Frankrijk de situatie voor Joden sterk verslechterd. Charlotte vond veel steun bij de Oostenrijkse vluchteling Alexander Nagler en op 17 juni 1943 trouwden zij op het stadhuis van Nice. Het huwelijk werd hen echter noodlottig want door deze officiële registratie raakten de nazi's op de hoogte van hun aanwezigheid. Op 24 september 1943 werd Charlotte, vier maanden zwanger, samen met haar echtgenoot opgepakt door de Gestapo. Bij hun aankomst op 10 oktober 1943 in Auschwitz werd Charlotte vermoord. Nagler overleed op 1 januari 1944 aan uitputting als gevolg van dwangarbeid.
Op de vlucht
Albert en Paula Salomon
Albert en Paula Salomon vluchtten in 1939 naar Amsterdam, aanvankelijk met de opzet naar de Verenigde Staten te gaan en daar verenigd te worden met Charlotte. Maar in Amsterdam werden ze opgepakt en al hun bezittingen werden verbrand, inclusief de brieven van Charlotte. Ze kwamen in Westerbork terecht, maar wisten hieruit te ontkomen en onder te duiken. Na de oorlog bleven zij in Amsterdam wonen. Albert werkte als chirurg en Paula onder meer als zangpedagoge aan het conservatorium. Albert overleed in 1976 en Paula op 17 april 2000. Zij werd 102 jaar oud.
Alfred Wolfsohn
Alfred Wolfsohn vertrok in 1939 naar Londen waar hij zich aansloot bij de Britse krijgsmacht. Na de oorlog werkte hij met leerlingen aan het ontwikkelen van een stemtraining die een combinatie was van psychotherapie en zangtraining. Zijn theorieën worden nog steeds toegepast in het Roy Hart International Voice Centre.
Wolfsohn ontmoette Paula en Albert voor het eerst weer in Amsterdam in 1947. Op dat moment wisten zij nog niets van het bestaan van het werk van Charlotte. Wolfsohn overleed in 1962 op 65-jarige leeftijd aan tuberculose als gevolg van de Eerste Wereldoorlog. Hij hoorde pas een jaar ervoor welke diepgaande invloed hij had gehad op het leven en werk van Charlotte Salomon.