Maak kennis met Charlotte Salomon

Charlotte Salomon (1917-1943) groeide op in een bourgeois Duits-Joods milieu in Berlijn. Daar leefde ze als jong meisje relatief onbezorgd tot de nationaalsocialistische machtsovername in 1933. Desondanks voltooide ze nagenoeg een opleiding aan de kunstacademie. In januari 1939 ontvluchtte Charlotte Berlijn en reisde naar haar grootouders in Zuid-Frankrijk, die nazi-Duitsland al in 1933 verlaten hadden. In 1940, na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, pleegde haar grootmoeder zelfmoord. Toen pas werd Charlotte verteld dat ook haar moeder in 1926 een einde aan haar leven had gemaakt.

De 24-jarige Charlotte verwerkte deze roerige familiegeschiedenis en haar ervaringen als Joodse in Berlijn op een buitengewone manier. In haar nood dacht ze terug aan haar geliefde, zangpedagoog Alfred Wolfsohn (1896-1962). Hij zei haar onder meer dat je om het leven geheel lief te hebben misschien wel het tegendeel ervan – de dood – moet omhelzen en begrijpen. Ze besloot om zichzelf met behulp van zijn ideeën te redden en als alternatief voor zelfmoord ‘iets totaal waanzinnig bijzonders’ te ondernemen. Ze trok zich helemaal terug en begon in een ongekende creatieve explosie te schilderen. Gaandeweg herschiep ze zo haar leven. Hierbij gebruikte ze alles wat ze in zich had: haar kunstenaarschap, haar visuele en muzikale geheugen, haar inzicht in de persoonlijkheden van haar familieleden, haar intellectuele bagage, humor en de inspiratie die ze uit haar liefde voor Wolfsohn putte.

In een uniek samenspel van kunstvormen verbeeldde Charlotte Salomon haar leven in een kunstwerk van bijna achthonderd waterverfschilderingen (gouaches) met transparante overlegvellen vol teksten en muzikale verwijzingen. Hierin voert zij zichzelf en de mensen in haar omgeving onder klinkende toneelnamen op, als de hoofdrolspelers in een muziektheaterstuk (Singspiel). Hun levens neemt ze genadeloos onder de loep in een ingenieus spel met feit en fictie. De beschouwer laat ze achter met de vraag wat dit nou eigenlijk is: leven of theater.

'En zij zag met wakkergedroomde ogen alle schoonheid om haar heen, zag de zee, voelde de zon en wist: ze moest een tijdlang van de menselijke oppervlakte verdwijnen en daarvoor ieder offer brengen om vanuit de diepte haar wereld nieuw te scheppen.'

Charlotte Salomon werd in oktober 1943 in Auschwitz op 26-jarige leeftijd om het leven gebracht.

Leben? oder Theater? naar Amsterdam

Leven? of Theater? is via de ouders van Charlotte Salomon in het bezit gekomen van het Joods Historisch Museum. Het totale werk van haar bestaat uit 1325 gouaches en transparanten. Hiervan zijn er veel door Charlotte zelf afgekeurd en zo ontstond een genummerde serie van ongeveer achthonderd schilderingen.

Leven? of Theater? heeft de vorm van een muziektheaterstuk met akten en scènes. De structuur is helder met een proloog, hoofddeel en epiloog. Deze indeling is, samen met de rolverdeling, beschreven op de eerste gouaches van Leven? of Theater? Deze aankondiging van het driedelig zangspel, zoals Charlotte het werk noemt, is geschilderd in de drie primaire kleuren: blauw voor de proloog, rood voor het hoofddeel en geel voor de epiloog. De proloog beslaat de tijd van Charlottes jeugd in Berlijn tot 1937. Het hoofddeel gaat over haar grote liefde, de zangpedagoog Alfred Wolfsohn, en zijn verhouding met Charlotte en haar stiefmoeder, de operazangeres Paula Salomon-Lindberg. De epiloog behandelt het verblijf van Charlotte in Zuid- Frankrijk van 1939 tot 1942.

C'est toute ma vie

In een pension in St. Jean Cap Ferrat werkte Charlotte Salomon in de zomer van 1942 dag en nacht aan de voltooiing van haar werk.

Met de woorden 'c'est toute ma vie' (het is mijn hele leven) vertrouwde ze Leven? of Theater? toe aan dokter Moridis in Villefranche sur Mer. Na de oorlog gaf de arts het werk aan Ottilie Moore, aan wie Leven? of Theater? is opgedragen. Deze Amerikaanse vrouw had Charlotte en haar grootouders onderdak geboden op haar landgoed in Villefranche. Zij gaf de verzameling gouaches, samen met Charlottes zelfportret, in 1947 aan Albert en Paula Salomon, die tot dan toe niets afwisten van het bestaan van het werk.

Albert en Paula Salomon lieten vijf, met linnen beklede dozen maken waarin ze de schilderingen meer dan tien jaar bewaarden. In 1959 brachten ze het werk onder de aandacht van het Stedelijk Museum in Amsterdam dat een tentoonstelling organiseerde in 1961. Dit betekende het begin van een reeks exposities en publicaties over Charlotte Salomons Leven? of Theater?.

Op 20 november 1971 schonken Albert Salomon en zijn vrouw Paula Salomon-Lindberg de ruim 1300 gouaches aan het Joods Historisch Museum in Amsterdam.

Na Leven? of Theater?

Grootvader Grunwald overleed in Nice waar hij op 12 februari 1943 werd begraven.

Inmiddels was in Zuid-Frankrijk de situatie voor Joden sterk verslechterd. Charlotte vond veel steun bij de Oostenrijkse vluchteling Alexander Nagler en op 17 juni 1943 trouwden zij op het stadhuis van Nice. Het huwelijk werd hen echter noodlottig want door deze officiële registratie raakten de nazi's op de hoogte van hun aanwezigheid. Op 24 september 1943 werd Charlotte, vier maanden zwanger, samen met haar echtgenoot opgepakt door de Gestapo. Bij hun aankomst op 10 oktober 1943 in Auschwitz werd Charlotte vermoord. Nagler overleed op 1 januari 1944 aan uitputting als gevolg van dwangarbeid.

Albert en Paula Salomon vluchtten in 1939 naar Amsterdam, aanvankelijk met de opzet naar de Verenigde Staten te gaan en daar verenigd te worden met Charlotte. Maar in Amsterdam werden ze opgepakt en al hun bezittingen werden verbrand, inclusief de brieven van Charlotte. Ze kwamen in Westerbork terecht, maar wisten hieruit te ontkomen en onder te duiken. Na de oorlog bleven zij in Amsterdam wonen. Albert werkte als chirurg en Paula onder meer als zangpedagoge aan het conservatorium. Albert overleed in 1976 en Paula op 17 april 2000. Zij werd 102 jaar oud.

Alfred Wolfsohn vertrok in 1939 naar Londen waar hij zich aansloot bij de Britse krijgsmacht. Na de oorlog werkte hij met leerlingen aan het ontwikkelen van een stemtraining die een combinatie was van psychotherapie en zangtraining. Zijn theorieën worden nog steeds toegepast in het Roy Hart International Voice Centre.

Wolfsohn ontmoette Paula en Albert voor het eerst weer in Amsterdam in 1947. Op dat moment wisten zij nog niets van het bestaan van het werk van Charlotte. Wolfsohn overleed in 1962 op 65-jarige leeftijd aan tuberculose als gevolg van de Eerste Wereldoorlog. Hij hoorde pas een jaar ervoor welke diepgaande invloed hij had gehad op het leven en werk van Charlotte Salomon.

Beeld en stijl

Charlotte Salomon introduceert haar werk met een serie gouaches die ze vormgeeft als een theaterprogrammaboekje. Na een inleiding stelt ze de hoofdrolspelers voor met namen die in klank of betekenis iets over ze zeggen. Door het de vorm te geven van een muziektheaterstuk, neemt ze artistieke vrijheid in haar weergave van personen en gebeurtenissen.

De gouaches hebben een vrij karakter. Contourlijnen ontbreken, grillige scheidslijnen breken de bladen. Het palet is een bont geheel. Toch bestaat het kleurenspectrum van het werk slechts uit de drie primaire kleuren met wit. Weliswaar zijn daarmee alle kleuren te vormen, maar het is zeer ongewoon dat een schilder geen andere pigmenten of kant-en-klare verf gebruikt. Onduidelijk is of Charlotte dit uit praktische overwegingen heeft toegepast of dat het een regel is die zij zichzelf heeft opgelegd.

Naarmate het werk vordert verandert de stijl. De gedetailleerd geschilderde en verhalende scènes in heldere kleuren in het begin maken plaats voor ruwer geschetste tekeningen van stemmingen. De penseelstreken worden aan het einde steeds haastiger, alsof Charlotte wist dat haar niet veel tijd meer restte. Onveranderd blijven de weinige lijnen waarmee Charlotte het karakter van haar personen weet neer te zetten. Charlotte portretteert zichzelf, haar familie en geliefden met warmte en van een afstand. De pose van grootvader Knarre suggereert iets van zijn eigen inflexibele instelling en de verleidelijke Paulinka Bimbam, een gevierd zangeres, wordt bijna altijd afgebeeld met een onderkin.

Charlottes werk lijkt erg beïnvloed te zijn door de film. Het gebruik van dit medium paste ook wel bij haar: een stil en bescheiden persoon, maar met een bijna absoluut visueel geheugen. Alert registreerde ze alles wat er om haar heen gebeurde. Bovendien groeide ze op in een tijd waarin de film zich ontwikkelde van de zwart-witte, stomme film tot een medium in kleur en geluid. Charlottes grote inspirator Alfred Wolfsohn (‘Amadeus Daberlohn’) had over dit nieuwe medium ideeën die ze goed heeft onthouden. In een van de schilderingen laat ze Daberlohn zeggen: 'Men moet eerst tot zichzelf zijn ingegaan, om buiten zichzelf te kunnen treden. Een hulpmiddel om buiten zichzelf te treden is voor mij de film, de machine van de mens om zijn eigen ik te produceren.' De film is het middel van de moderne mens om zijn diepten te peilen en te verkennen en zo tot inzicht en genezing te komen.

Leven? of Theater? ziet er haast uit als een storyboard voor een film. Diverse shots in één afbeelding, plotselinge close-ups en in- en uitzoomende opeenvolgende beelden komen regelmatig voor. Associaties met tekeningen voor een tekenfilm krijgt de beschouwer bij de vele pratende hoofden op één blad, die met een steeds wisselende expressie hun lange monologen vertellen.

Muziek

Behalve een opmerkelijk geheugen voor het gesproken en geschreven woord beschikte Charlotte over een verrassende muziekkennis. Het schijnt dat ze tijdens het schilderen en schrijven neuriede op melodieën in haar hoofd. Er zijn in haar werk talloze verwijzingen naar opera's, liederen en populaire liedjes. Sommige melodieën herhalen zich door het werk heen. Flarden uit Bizets Carmen zijn gebruikt als achtergrondmuziek bij scènes met Paulinka en Daberlohn, en als ‘Charlotte’ en Daberlohn ten tonele komen worden zij begeleid door Schuberts Der Tod und das Mädchen. Soms past Charlotte de muziek, net als in films, als versterking van stemming en emotie toe. Of juist omgekeerd: zij kiest muziek uit die tegengesteld is aan de sfeer op dat moment, waardoor de scène een ironisch karakter krijgt. Als Daberlohn zich klein en zwak vervoegd bij de grote Herr Singsang klinkt het overwinningslied uit Carmen. Deze dramatische weergave benadrukt Daberlohns opgeblazen zelfbeeld op een komische manier.