Hengelo (Overijssel)

Vanaf de eerste helft van de achttiende eeuw hebben er Joden in Hengelo gewoond. Eind dertiger jaren vermeldt het geboorteregister enige Joodse families en ook is het bekend dat er in de veertiger jaren een godsdienstonderwijzer was. Sinds 1775 was er een Joodse begraafplaats aan de Dennebosweg in gebruik.

De meeste Joden die rond 1813 in Hengelo leefden waren handelaars, winkeliers en venters. De welstand was over het algemeen niet hoog. Omstreeks 1830 werd Hengelo een zelfstandige Joodse gemeente, naast Goor. Aanvankelijk werden de godsdienstoefeningen gehouden in een privé-huis, maar in 1837 werd een houten synagoge in de Jansenstraat ingewijd. Dit gebouw werd in 1848 vervangen door een stenen synagoge, met een aangebouwde school en een ritueel bad.
Naast een uit zeven leden bestaand kerkbestuur waren binnen de Joodse gemeente de volgende organisaties actief: een vrouwengenootschap, een begrafenisgenootschap, een liefdadigheidsgenootschap en een armbestuur.

In de tijd van de industrialisatie hebben Joden een relatief grote rol gespeeld in de Twentse textielindustrie. Zo stichtten S.Ph. de Jong en de gebroeders Van Dam in Hengelo in 1912 de Eerste Nederlandse Kantfabriek. In 1883 was de Joodse gemeente reeds zodanig toegenomen in omvang, dat er een nieuwe synagoge gebouwd kon worden aan de Marktstraat. In de laatste decennia van de negentiende eeuw en de eerste decennia van de twintigste eeuw zou het aantal Joodse inwoners van Hengelo nog verdubbelen. Naast een toneelvereniging en een Joodse jongerenvereniging was er in de plaats ook een zionistische organisatie actief.

In de dertiger jaren kwamen er vrij veel vluchtelingen uit Duitsland naar Hengelo. Bij het begin van de bezetting was het aantal Joodse inwoners van de plaats dan ook op zijn hoogtepunt. In augustus 1941 werd de synagoge door Duitsers en NSB-ers vernield; de inboedel was te voren in veiligheid gebracht. De eerste grote razzia vond half september plaats. Vanaf de zomer van 1942 zijn de Hengelose Joden in het kader van de algemene deportaties gedeporteerd. Meer dan de helft van hen is naar de kampen afgevoerd, slechts een enkeling kwam terug. In de omgeving van Hengelo zijn vele mensen ondergedoken geweest.