Assen

In Assen gold in de achttiende eeuw, net zoals elders in Drenthe, de regel dat er maar drie Joodse families mochten wonen: een slager, een koopman en een vilder. De eerste Joodse koopman vestigde zich in 1750 in Assen. Hoewel de komst van een tweede Joodse koopman in 1774 protest opriep, werd hij toch gedoogd. Tot 1800 bleven zij de enige Joodse inwoners.

In de negentiende eeuw ontwikkelde Assen zich tot een economisch, sociaal en cultureel middelpunt. Als gevolg daarvan maakte de plaats een aanzienlijke bevolkingsgroei door. Ook het Joodse bevolkingsdeel groeide in deze eeuw relatief sterk.

De eerst Joodse inwoners van Assen hadden al in 1778 toestemming gekregen om een begraafplaats in te richten achter het Asscherbos op het Twijfelveld. Synagogediensten werden aanvankelijk in een huissynagoge gehouden. In 1832 werd de synagoge aan de Groningerstraat gebouwd, mede met behulp van giften van zowel protestantse als katholieke inwoners.

De Joodse gemeente van Assen werd in 1840 van een bijkerk van Hoogeveen tot een Ringsynagoge, met tal van instellingen. Zo was er een Joodse school en waren er diverse verenigingen op maatschappelijk en cultureel gebied, zoals eenbegrafeniscollege, verenigingen ter bevordering van Joodse kennis en ter verzorging van synagogaal textiel en rituele voorwerpen. Er was een jongerenvereniging en gedurende korte tijd, rond 1850, een Joods amateur toneelgezelschap. Ook de armenzorg was in handen van de Joodse gemeente.

Naast de begraafplaats aan het Twijfelveld maakte de Joodse gemeente van Assen ook gebruik van de Joodse begraafplaatsen in het naburige Norg, Veenhuizen, Rolde, Borger en Zuid-Laren.

Door de komst van Joodse gezinnen uit andere Drentse plaatsen bleef de gemeente groeien en werd de synagoge aan het einde van de negentiende eeuw te klein. In 1901 werd op dezelfde locatie in de Groningerstraat een nieuwe, grotere synagoge gebouwd, en ingewijd op 26, 27 en 28 juli. De stichtingssteen met Hebreeuwse tekst ('open voor mij de poorten van de gerechtigheid', Psalm 118:19) afkomstig uit de oude synagoge werd ingemetseld in de linker zijgevel. Op de steen boven de ingang staat ook een Hebreeuwse tekst ('zij geven dank aan Uw naam, zij bidden en smeken tot U in dit huis', I Koningen 8:33) en het jaartal (5)661 (=1901).

Van de gunstige economische ontwikkelingen in Assen profiteerde ook de Joodse gemeenschap. In de twintigste eeuw waren de Joden voornamelijk werkzaam als handelaars en veehandelaars, kleine fabrikanten, vleeshouwer en slager. Daarnaast waren er enkele Joodse grondbezitters en ambtenaren.

Gedurende de bezettingsjaren werden ook de Assense Joden het slachtoffer van de anti-Joodse maatregelen, die overal van kracht werden. Toen de Joodse kinderen in september 1941 uit het openbare onderwijs verwijderd werden, is er een Joodse school opgericht. Deze heeft tot de zomer van 1942 bestaan. De meeste Joden uit Assen zijn in oktober 1942 opgepakt en via Westerbork naar het oosten gedeporteerd. Een enkeling is teruggekeerd, slechts een tiental van de Assense Joden overleefde de oorlog door onder te duiken.

De synagoge is in de oorlog beschadigd en de inboedel was grotendeels verdwenen. Het kerkbestuur verhuurde het gebouw vanaf 1947 aan de Vrijgemaakt Gereformeerden die het in 1951 kochten. Na hun vertrek in 1970 heeft het gebouw leeggestaan en was het in gebruik als meubelopslagplaats. In 1980 werd het gebouw gekocht door de Christelijke Gereformeerde Kerk die het sindsdien in gebruik heeft. De glas-in-loodramen die in 1932 door architect van Oosten gemaakt waren, zijn in 1974 overgebracht naar de recreatiezaal van kibboets Beth Kesjet.

In 1988 zijn de Joodse gemeenten Assen, Emmen en Hoogeveen gefuseerd tot de Nederlands Israëlitische Gemeente Drenthe. In Assen houden drie monumenten de herinnering aan de omgebrachte Joodse inwoners levend. De begraafplaats aan de Beilerstraat wordt onderhouden door de plaatselijke overheid.

In de omgeving van Assen ligt Veenhuizen, dat als heropvoedingsgesticht voor bedelaars en zwervers is opgericht in de tijd van Willem I. In 1839 werd er een synagoge ingericht, er was tevens een Joodse begraafplaats. Na 1890 werden er geen Joden meer naar de instelling gestuurd en raakte zowel de synagoge, als de begraafplaats in onbruik. In 1938 verbleef een aantal Joden, dat na de Reichskristallnacht naar Nederland gevlucht was, korte tijd onder erbarmelijke omstandigheden in de inrichting Veenhuizen. De gemeente Norg onderhoudt thans de begraafplaats.