Arnhem

Arnhem is één van de eerste steden in de noordelijke Nederlanden geweest, waar zich Joden gevestigd hebben. De oudste vermelding van een Joodse inwoner dateert van 1237. Gedurende de Middeleeuwen was de positie van de Joden in Arnhem, net als elders in Gelre, kwetsbaar.

Tijdens de pestepidemie van 1349, "de zwarte dood", werden zij gevangen genomen en werd hun bezit verbeurd verklaard. Op instigatie van een pauselijke afgezant werd het in 1451 aan Joden in Arnhem verboden om geld te lenen aan christenen en werden zij verplicht een kenteken te dragen. Daartegenover staat dat ze bescherming genoten van het stadsbestuur. Van het einde der vijftiende eeuw tot het einde van de zeventiende eeuw zijn er geen berichten meer over Joden in Arnhem.

In de tijd van de Republiek der Verenigde Nederlanden vestigden zich opnieuw Joden in Arnhem. In 1737 kregen de leden van de gemeenschap hun eerste politieke rechten, lidmaatschap van de gilden bleef echter verboden. In die periode werden er synagogediensten gehouden in een privé-huis. Aanvankelijk begroeven de Joden van Arnhem hun doden in Huissen en in Wageningen, waar ook al vroeg Joodse inwoners geweest zijn. In 1755 werd een Joodse begraafplaats de Zandbergen aan Onderlangs ingericht. Een jaar later werd de Joodse gemeente officieel erkend door het stadsbestuur en werd er een nieuwesynagoge ingericht aan de Nieuwe Walstraat. In 1780 werd Jonas Daniël Meijer in Arnhem geboren, de man die een beslissende rol zou spelen in het emancipatieproces van de Nederlandse Joden. Met de komst van de Fransen werd de formele emancipatie van de Joden een feit.

Als hoofdstad van de provincie Gelderland maakte Arnhem in de negentiende eeuw een snelle groei door. Ook de Joodse gemeenschap nam zodanig toe, dat er verscheidene malen een grotere behuizing gezocht moest worden voor de synagogediensten. Uiteindelijk werd in 1853 de nog steeds bestaande synagoge aan de Pastoorstraat gebouwd, op de plaats waar eens het geboortehuis van J.D. Meijer stond.

In de loop van de negentiende eeuw werden twee nieuwe Joodse begraafplaatsen in gebruik genomen, De Valk of Bovenover en Onder de Linden. Deze zijn later verplaatst naar Moscowa, dat in 1866 in gebruik genomen werd. Deze begraafplaats bestaat tot op heden, maar heeft tegenwoordig naast een Joods gedeelte een algemeen en een katholiek gedeelte en een crematorium.

Arnhem werd vanuit Joods oogpunt nog belangrijker toen het in 1881 werd aangewezen als hoofdplaats van het synagogaal ressort en zetel van het Opperrabbinaat van Gelderland. Deze functie werd tot dat jaar door Nijmegen bekleed.

De aanwezigheid van een groot aantal verenigingen voor Torastudie en liefdadigheid duidt op een uitgebreid Joods sociaal leven. Ook was er een Joodse school, een tehuis voor ouden van dagen en een tehuis voor Joodse militairen. Meerdere verenigingen voor armenzorg waren rond de eeuwwisseling verantwoordelijk voor een relatief grote groep behoeftigen. Kort voor de Tweede Wereldoorlog was de armoede vrijwel verdwenen. De meeste Joden waren toen werkzaam in beroepen als vertegenwoordiger, grossier, winkelier, slager of marktkramer. Ook de oprichter van de Algemene Kunstzijde Unie, Jacques Coenraad Hartogs, behoorde tot de Joodse gemeenschap.

In de jaren kort voor de Tweede Wereldoorlog nam het aantal Joden in Arnhem aanzienlijk toe door de komst van een grote groep vluchtelingen uit Duitsland. Tijdens de bezetting werd het merendeel der Joodse inwoners naar de concentratiekampen in het oosten gedeporteerd en vermoord. Een monument ter hunner nagedachtenis staat op het Joodse gedeelte van de begraafplaats Moscowa.