Almelo
De geschiedenis van de Joden in Almelo gaat terug tot de zeventiende eeuw. In de twintiger jaren van de achttiende eeuw wonen er nog geen tien mannelijke Joodse inwoners in de stad, maar aan het einde van deze eeuw geldt Almelo voor Nederlandse begrippen als middelgrote Joodse gemeente. In de negentiende eeuw neemt het aantal Joodse inwoners gestaag toe, rond 1900 heeft de gemeente het hoogtepunt van haar groei bereikt.
De eerste synagoge van Almelo lag in de Bodden. De stichtingsdatum is niet bekend, maar het gebouw was in 1803 al in gebruik. Door de groei van de gemeente werd de synagoge te klein, vandaar dat er in 1846 een nieuw gebouw in de Schalderoistraat ingericht werd.
De eerste begraafplaats lag op het Sluitersveld aan de Kerkhofweg. Er werd al vóór 1775 begraven. De begraafplaats aan de Boddenstraat werd in 1846 aangelegd.
De families Salomonson (o.a. Mozes, Joseph en Godfried), Bendien en Hedemann hebben een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van de Almelose textielindustrie en de oprichting van de Koninklijke Stoomweverij in het nabij Almelo gelegen Nijverdal.
De gebroeders Salomon (1819-1898) en Joseph (1821-1898) Meijler, kuiplui in bijenwas, voor hun woonhuis in Vriezenveen, knippen zich de baard voor sjabbat, circa 1880-1898
In het midden van de negentiende eeuw werd in Almelo een studiegenootschap opgericht, waardoor de plaats een grote aantrekkingskracht uit op Joden uit de omgeving kreeg. Over het Joodse onderwijs in Almelo is weinig bekend.
Voor het aanzienlijke aantal armen werd zorg gedragen door een liefdadigheidsgenootschap, dat in 1855 opgericht werd. Emigranten uit Oost-Europa werden ondersteund door een apart, in 1900 opgericht genootschap. Voorts waren er in Almelo op sociaal, cultureel en maatschappelijk gebied allerlei verenigingen actief. In de dertiger jaren van de twintigste eeuw kwamen in Almelo zionistische activiteiten tot ontplooiing. Daarnaast waren er in Almelo verscheidene groepen Palestina-pioniers, die contacten onderhielden met de Chaloetsiem-beweging te Deventer.
Synagoge in Almelo, ca. 1938
-RDMZ
Tijdens de bezettingsjaren werden in Almelo dezelfde anti-Joodse maatregelen genomen als elders in het land. In 1941, na de verwijdering van de Joodse kinderen uit het onderwijs, werd er een Joodse school opgericht. Deze bleef tot februari 1943, toen de deportaties al in volle gang waren, bestaan. Het overgrote deel van de Joodse inwoners van Almelo is weggevoerd naar de concentratiekampen en heeft de oorlog niet overleefd. De synagoge is ongeschonden behouden gebleven, net als de wetsrollen en andere rituele voorwerpen.
De Joodse gemeente van Almelo werd na de oorlog heropgericht en is nog steeds actief. Op 2 november 1980 werd de huidige synagoge op het Kerkplein ingewijd, voor een belangrijk deel ingericht met het interieur van de oude synagoge aan de Schalderoistraat. Sinds april 1999 draagt het gebouw de naam Aron Haas Synagoge, als eerbetoon aan de stuwende kracht achter de heropbouw van de Almelose Joodse gemeente in de naoorlogse jaren. De synagoge is niet meer in gebruik en sinds 2013 heeft het gebouw de functie van dagopvang voor senioren.
In mei 2000 werd de renovatie van de begraafplaats aan de Boddenstraat en het bijbehorende metaheerhuisje voltooid. In december 2004 werd op diezelfde begraafplaats een marmeren gedenkplaat onthuld met de namen van de niet teruggekeerde Joodse inwoners.
Op 12 mei 2005 werd aan de oostkant van het stadhuis het Joodse monument onthuld, naar ontwerp van Antiene Lusseveld. Van de 265 weggevoerde Joodse Almeloers keerden er maar zes terug.
Bij Almelo hoorde ook de Joodse gemeenschap van Vriezenveen. In het begin van de negentiende eeuw woonde er een tiental Joodse gezinnen en vonden er godsdienstoefeningen plaats. Tussen circa 1880 en 1923 was er in Vriezenveen een synagoge in gebruik, gelegen aan de Almelose weg. Het pand is lang in gebruik geweest als timmerwerkplaats. De Stichting Behoud Synagoge Vriezenveen beijvert zich voor de restauratie van het gebouw dat op de monumentenlijst staat.
Ook het nabij Almelo gelegen Wierden had in de negentiende en twintigste eeuw Joodse inwoners, deze waren echter niet georganiseerd in een eigen gemeente.
Aantal Joden in Almelo
jaar
1722
7
1809
120
1849
284
1868
468
1899
521
1930
443
1951
106
1971
65
1998
36