Tilburg

In 1767 kreeg een Joodse inwoner van Oisterwijk van de Provinciale Staten toestemming zich in Tilburg te vestigen, ondanks tegenstand van de stadsraad. In 1791 vonden opnieuw enkele Joodse gezinnen onder druk van de Statenvergadering in de stad een woonplaats.

De opkomst van de industrie in het begin van de negentiende eeuw deed de Joden uit het nabij gelegen Oisterwijk allengs naar Tilburg verhuizen. Tussen 1814 en 1819 werden er al synagogediensten gehouden in diverse gehuurde ruimtes. In 1820 werd een pand aan het Piusplein aangekocht en als synagoge ingericht. De Joodse gemeente bleef echter snel groeien, wat leidde tot de verhuizing van de synagoge naar een pand aan de Zomerstraat. Uiteindelijk is in de jaren 1873-'74 een synagoge gebouwd aan de Comediestraat, de huidige Willem II-straat.

De Tilburgse Joden waren vooral werkzaam in de handel, de textielindustrie en de vleeshouwerij. De Joodse gemeente werd bestuurd door een kerkenraad en een kerkbestuur dat tevens dienst deed als armbestuur. Over het onderwijs is weinig bekend, maar in de negentiende eeuw bestond er geen Joodse school.

Aanvankelijk werden de doden begraven op de Joodse begraafplaats in Oisterwijk. In 1855 werd een nieuwe begraafplaats ingewijd langs de Bredaseweg in Tilburg.
Vanaf 1874 verscheen een mededelingenblad van de Joodse gemeente van Tilburg, onder de naam Kadima.

Ook in de twintigste eeuw bleef het ledental van de Joodse gemeente Tilburg stabiel. De oorzaak hiervan lag in gunstige economisch toestand van de stad. De bloei van de Joodse gemeente kwam tot uitdrukking in de oprichting van tal van culturele en maatschappelijke organisaties.

In de jaren dertig vestigden zich vele vluchtelingen uit Duitsland in de plaats. Tijdens de bezetting werd na de uitsluiting van Joodse leerlingen uit het openbare onderwijs in september 1941 een Joodse school opgericht. Deze heeft tot april 1943 bestaan. In de zomer 1942 werd in Tilburg een vertegenwoordiging van de Joodse Raad gevestigd.

Tussen augustus 1942 en eind april 1943 werd ongeveer 40% van de Joodse bevolking van Tilburg gedeporteerd. Van hen overleefde een klein deel de oorlog. Het merendeel van de Tilburgse Joden overleefde de oorlog door onder te duiken. Ook Joden van elders vonden in en om de stad een schuilplaats.

Het interieur van de synagoge aan de Willem II-straat in Tilburg werd tijdens de Tweede Wereldoorlog vernield. Op advies van de Joodse Raad waren eerder al veel kostbaarheden, als Torarollen, sieraden en een groot deel van de inventaris, in Amsterdam in veiligheid gebracht. De synagoge werd na de oorlog gerestaureerd en in 1949 opnieuw ingewijd en in gebruik genomen.

In 2008 werd naast de synagoge een tuin ingericht ter nagedachtenis aan Helga Deen en alle andere Tilburgse slachtoffers van de Jodenvervolging.
Een korte film, die in het archief wordt bewaard, geeft een impressie van deze Tilburgse Joodse geschiedenis.