Leek
Vanaf het begin van de achttiende eeuw vestigden zich voor het eerst Joden in Leek. In de tweede helft van deze eeuw nam hun aantal toe, voornamelijk door de komst van Joodse marskramers en veehandelaren uit Duitsland.
In 1808 werd aan het Boveneind een synagoge gebouwd, die in 1811 ingewijd werd. Precies een eeuw later verrees op dezelfde plek een nieuwe synagoge. Ook in het naburige Roden hielden in de veertiger jaren van de negentiende eeuw twee families thuis godsdienstoefeningen.
Achter de huidige Roomsterstraatweg in het gehucht Diepswal was vanaf 1783 een Joodse begraafplaats in gebruik, die in 1790 officieel werd aangekocht. De grafstenen op deze begraafplaats zijn geïnventariseerd in het Stenen Archief. Aan het Boveneind in Leek stond een Joodse school.
Prentbriefkaart van het Boveneind met synagoge (6e huis van links) in Leek, ca. 1949
Een conflict tussen leden van de Joodse gemeente leidde in 1905 tot een scheuring, waarna een afgescheiden gemeente gedurende enkele jaren eigen synagogediensten hield. Het aantal Joodse armen in de plaats was zo groot dat er in 1910 een opvanghuis voor armen, waaronder veel ouden van dagen, werd opgericht.
Naast het kerkbestuur en de kerkenraad waren in Leek verscheidene verenigingen en genootschappen actief, waaronder studie- en liefdadigheidsverenigingen voor mannen, een vrouwengenootschap ter verzorging van zieken en een vereniging voor ongehuwden, die zich bezighield met vormende maatschappelijke activiteiten. In het begin van de twintigste eeuw bestond er in Leek een Joods koor en vlak voor de Duitse inval werd er nog een jeugdvereniging opgericht.
Gedurende de oorlogsjaren zijn bijna alle Joden van Leek gedeporteerd en omgekomen. Slechts enkelen hebben door onder te duiken weten te overleven. De synagoge en de voormalige Joodse school zijn ongeschonden gebleven, maar kregen na de oorlog een andere bestemming. De Torarollen waren bijtijds naar Amsterdam overgebracht. De begraafplaats wordt door de plaatselijke overheid onderhouden. Sinds 1995 is de voormalige Joodse school een beschermd monument, dat dienst doet als educatief centrum. Op de school is een plaquette aangebracht die herinnert aan de 61 weggevoerde Joodse inwoners van Leek.
In het nabij gelegen Aduard werd in 1985 een monument onthuld, waarop de achttien namen van de in Polen vermoorde Joodse dorpsgenoten staan. Ook de A. en J. van Damlaan in Aduard houdt de herinnering aan de verdwenen Joodse gemeenschap levend.
In januari 2006 zijn enkele grafstenen die jaren in brokstukken in metaheerhuisje hebben gelegen, gerenoveerd en teruggeplaatst op de Joodse begraafplaats in Diepswal.
Aantal Joden in Leek en omgeving
jaar
1809
59
1840
119
1869
205
1899
155
1930
105