Hardenberg
In het begin van de achttiende eeuw vestigde de eerste Jood zich in Hardenberg. Hij is de eerste die op de latere Joodse begraafplaats, het Jodenbergje, begraven wordt. In de zestiger en zeventiger jaren van de achttiende eeuw ondervinden Joden nog veel problemen wanneer zij zich blijvend in Hardenberg willen vestigen. Toch neemt hun aantal vanaf die tijd gestaag toe.
Joodse begraafplaats in Hardenberg
Rond 1824 werd Hardenberg erkend als een zelfstandige Joodse gemeente binnen het kader van het Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap, daarvoor hoorde de gemeente bij Deventer. De eerste synagoge die de groeiende Joodse gemeente in 1855 in gebruik nam lag aan het Oosteinde. In 1903 verhuisde men naar een ander gebouw, eveneens aan het Oosteinde gelegen. Vanaf het einde van de negentiende eeuw werd er niet meer op het Jodenbergje begraven. In 1901 werd een nieuwe begraafplaats langs de Gramsbergerweg in gebruik genomen.
Naast het kerkbestuur waren er in de tweede helft van de negentiende eeuw in Hardenberg een studiegenootschap, een vrouwengenootschap en een begraafgenootschap actief. In de dertiger jaren van de twintigste eeuw bestonden er naast een Joodse tennisclub ook een zang-, handels- en toneelvereniging.
Joodse begraafplaats in Hardenberg
De godsdienstonderwijzer was tevens werkzaam als voorzanger en ritueel slachter en werkte ook voor Joodse gemeenschappen in de omgeving.
De Hardenberger Joden waren werkzaam als ritueel slachter, klerenhandelaar, kleermaker, drukker en kleinhandelaar. R.E. de Bruin, eigenaar van een drukkerij en uitgever van de plaatselijke krant 'De Vechtstreek' speelde ook een prominente rol in het openbare leven.
Tijdens de bezettingsjaren deelden de Hardenbergse Joden het lot van de andere Joden in ons land. In de loop van 1942 en 1943 werden zij voor het overgrote deel via de doorgangskampen in Nederland naar Polen gedeporteerd. Slechts een enkeling keerde terug of wist door onder te duiken te overleven.
In 1947 werd de Joodse gemeente Hardenberg officieel opgeheven en bij die van Almelo gevoegd. De synagoge is in 1948 verkocht en uiteindelijk in 1980, ondanks protest, afgebroken. In 1987 besloot de gemeenteraad om een plein in de buurt van de voormalige synagoge te vernoemen naar Israël Emanuel, de eerste Joodse inwoner van Hardenberg.
Op 20 april 2005 werd een gedenksteen onthuld, die aangebracht is in de vloer van de winkelstraat in Hardenberg, ter hoogte van de plek waar vroeger de synagoge stond.
In het enige kilometers noordelijker gelegen Gramsbergen heeft vanaf het begin van de negentiende eeuw een Joodse familie gewoond. De leden van deze familie waren voor hun voorzieningen op Joods gebied aangewezen op Hardenberg.
In Collendoorn, gemeente Hardenberg, werd in oktober 2000 een monument onthuld op de plaats van het voormalig werkkamp Molengoot.
Aantal Joden in Hardenberg en omgeving
jaar
1809
19
1840
37
1869
77
1930
29