De collecties van de Bibliotheek Ets Haim-Livraria Montezinos in oorlogstijd
In de Tweede Wereldoorlog probeerden de bestuurders van Bibliotheek Ets Haim-Livraria Montezinos een deel van de bijzondere boeken en handschriften te verbergen voor de nazi's. In 1943 werd de hele bibliotheek alsnog in beslag genomen en naar Duitsland gebracht. Het grootste deel werd na de oorlog teruggevonden, maar niet alles.
Na de bezetting van Nederland in mei 1940 werd snel duidelijk dat Joodse culturele instellingen gevaar liepen gesloten of in beslag genomen te worden. De bestuurders van de Portugees Israëlietische Gemeente besloten daarom in februari 1941 hun kostbaarste objecten in veiligheid te brengen in het Rijksmuseum. Drie kisten met kerksieraden en waardevol textiel werden ondergebracht in een kluis van een bank, de N.V. Kas-Vereeniging, in Amsterdam.
Ook de bestuurders van de Bibliotheek Ets Haim- Livraria Montezinos namen maatregelen om hun collecties te beschermen. De bibliothecaris kreeg opdracht om 200 handschriften en bijzondere boekuitgaven in twee kisten te verpakken. Ook deze werden in de kluis van de N.V. Kas-Vereeniging ondergebracht.
Ruim twee jaar later, in de laatste week van mei 1943, nam de Einsatzstab Reichschsleiter Rosenberg, een organisatie die zich richtte op de roof van Joods cultureel erfgoed, de bibliotheek Ets Haim in beslag. Alle boeken werden in 170 kisten verpakt. Ook de twee kisten met kostbare boeken in de kluis werden ontdekt. Alles werd naar het Institut zur Erforschung de Judenfrage in Frankfurt am Main (Duitsland) overgebracht.
Na de oorlog bracht het Amerikaanse leger alle geroofde boek- en archiefcollecties samen op een centraal punt in Offenbach (Duitsland). Daar werd begin 1946 het grootste deel van de collecties van Ets Haim teruggevonden in een immense hal vol kisten, deels geopend en in grote wanorde. Tussen maart 1946 en juni 1947 keerden 166 kisten, waaronder de twee met de meest kostbare boekwerken, terug naar Amsterdam. Ook zestig losse boeken werden teruggebracht. Hoeveel eigendommen van de bibliotheek verloren zijn gegaan is niet bekend.
Boeken en archiefmateriaal in het Offenbach Archival Depot, 1946.
-Yad Vashem Photo Archive, Jerusalem
Verklaring van Dhr. A. Mendes da Costa, secretaris van de Portugees Israëlitische Gemeente, over zijn aanwezigheid bij het weghalen van twee kisten met boeken van Ets Haim op 26 juli 1943 uit de kluis van de N.V. Kas-Vereeniging te Amsterdam door een vertegenwoordiger van de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg. Er werd op die dag ook een kist met kerksieraden van de Portugees Israëlitische Gemeente mee genomen.
-Bron: Stadsarchief Amsterdam, Archief 1014 van de Kas-Vereeniging. Inventarisnr. 51
Verklaring betreffende de inbeslagname van twee kisten met boeken uit het bezit van Ets Haim uit de kluis van de N.V. Kas-Vereeniging door een vertegenwoordiger van de Sicherheitspolizei op 26 juli 1943. Tegelijkertijd werd een kist met kerksieraden van de Portugees Israëlitische Gemeente meegenomen.
-Bron: Stadsarchief Amsterdam, Archief 1014 van de Kas-Vereeniging. Inventaris nr. 51
