18e eeuwse Sjabbatlamp in het Joods Museum

18de eeuwse sjabbatlamp in het Joods Museum
Het Joods Museum heeft in juli 2020, met steun van de BankGiro Loterij en het Mondriaanfonds, een unieke 18e eeuwse sjabbatlamp verworven. Het zeldzame zilveren object was eigendom van een particuliere verzamelaar die het had gekocht uit een van de meest vooraanstaande judaïca-verzamelingen in Nederland. Voor de collectie van het Joods Museum is met deze aankoop een langgekoesterde wens in vervulling gegaan. Op het gebied van zilver heeft het museum een (inter)nationaal befaamde topcollectie, alleen was een dergelijke lamp daarvan nog geen onderdeel. Bovendien is de lamp gemaakt in Amsterdam en is het samen met nog een paar andere iconische Joods-ceremoniële stukken, opgenomen in het standaardwerk over de geschiedenis van het Nederlands zilver (Th. M. Duyvené de Wit-Klinkhamer, M.H. Gans, Geschiedenis van het Nederlandse Zilver, Bussum 1958, nr. 81) uit 1958.

Gebruik
Een sjabbatlamp wordt in de Joodse huishoudens gebruikt om verlichting te maken met een hangende schaal olijfolie, waarin pitten drijven die bij de rand worden ontstoken. Deze manier van verlichten bestaat al sinds de middeleeuwen. Wanneer er olie over de rand lekt druipt de olie langs de schaal naar beneden om vervolgens in het lekbakje te worden opgevangen. Met de komst van het goedkopere dierlijke kaarsvet raakt het gebruik van olie voor verlichting na verloop van tijd buiten gebruik. Echter blijven de Joden gehecht aan de koosjere olijfolie omdat ze de kaarsen met dierlijk vet niet kunnen gebruiken en omdat de kaarsen van bijenwas zeer kostbaar waren. Zodoende bleven de Joden tot de opkomst van gaslicht en elektriciteit dit type lamp gebruiken.

Verschillende vormen sjabbatlampen
In de overwegend Duitstalige landen heeft de lamp zich tot een stervorm ontwikkeld. De delen zijn verbonden door middel van een ronde balustervormige stam, de Judenstern. De Sefardische Joden die vanaf de late 16e eeuw vanuit het Iberisch schiereiland uitweken naar Italië, Engeland en Nederland, gebruikten een ander model sjabbatlamp. De Sefardische Joden gebruikten een wijde schaal hangend aan kettingen. In Nederland ontstaat daaruit een slanker en lichter type dat deze beide modellen combineert: de verschillende onderdelen worden geschakeld door slanke staven en S-vormige haken en de oliehouder heeft een sierlijk gewelfde rand, die de plaats van de pitten accentueert. Onderaan deze ‘Hollandse’ lampen vinden we altijd een gewicht in de vorm van een granaatappel, om de lamp tijdens gebruik te stabiliseren.

Sefardische zilveren sjabbatlampen van het Hollandse model zijn uiterst zeldzaam. Wereldwijd zijn er tussen de 20 en 25 exemplaren bekend, waarvan er slechts 7 een Nederlandse maker hebben. Slechts één daarvan bevond zich tot voorkort in een openbare collectie in Nederland (Rijksmuseum Amsterdam). Deze lamp, gemaakt in Den Haag in 1764, was is 1955 in bruikleen gegeven aan het Joods Museum. Een ander exemplaar, gemaakt in Leeuwarden in 1783, is eigendom van het Jüdisches Museum in Berlijn, en bevindt zich momenteel eveneens in bruikleen bij het Joods Museum. De overige exemplaren bevinden zich in buitenlandse collecties.

De sjabbatlamp in het Joods Museum
De sjabbatlamp uit 1753 is een van de vroegst bekende voorbeelden van een Hollandse zilveren sjabbatlamp. Alle andere exemplaren van Nederlandse of andere oorsprong, die ooit als vroeg zijn aangemerkt, waren of niet gemerkt, niet gedateerd, incompleet, of samengesteld uit onderdelen die oorspronkelijk niet bij elkaar hoorden. Wat deze lamp zo uniek maakt is dat dit het enige exemplaar is waarin de oorspronkelijke tinnen oliehouder nog aanwezig is. Deze houder moest er voor zorgen dat het zilver niet te heet werd en niet in aanraking kon komen met de olijfolie. Dergelijke tinnen toevoegingen zijn voor zover bekend nergens meer terug te vinden. Het unieke daarvan draagt bij tot de bijzondere historische- en museale waarde van dit exemplaar. Hiermee kan de praktijk van het gebruik van een dergelijk object nader worden geïllustreerd en uitgelegd.

De aankoop van de lamp past daarom helemaal in het streven van het Joods Museum om op het terrein van de Hollandse ceremoniële objecten een absolute topcollectie te hebben, die ook naar buiten toe als uniek en eenmalig geldt.

De lamp is sinds juli 2020 te zien in de vaste opstelling van de Grote Synagoge van het Joods Museum. In deze ruimte zijn de objecten bijeengebracht die alle aspecten van de Joodse religie, thuis en in de synagoge, illustreren.

Tekst: Erik Koopman, Collecties & Kennis - Joods Cultureel Kwartier.