Bibliotheek Ets Haim - Livraria Montezinos

Ets Haim is de oudste actieve Joodse bibliotheek ter wereld. Zij is, als onderdeel van het onderwijsinstituut Talmud Torah, in 1616 opgericht en bevindt zich sinds 1675 op de huidige locatie in het prachtige complex van de Portugees-Israëlietische Synagoge te Amsterdam. De bibliotheek, die circa 600 handschriften en 23.000 gedrukte werken huisvest, heeft een rijke collectie op het gebied van het 17de-, 18de-eeuwse en 19de-eeuwse jodendom en is hiermee al meer dan 400 jaar een wezenlijk onderdeel van het culturele erfgoed van Amsterdam. 

Van het Iberisch Schiereiland naar Amsterdam

Als gevolg van de inquisitie op het Iberisch Schiereiland zijn vele onder dwang bekeerde Joden (conversos) in de loop van de 16de eeuw uit Spanje en Portugal gevlucht naar steden als Antwerpen en Amsterdam.

Aan het einde van de 16de eeuw vestigden zich de eerste conversos in Amsterdam. Zij waren zich bewust van hun Joodse afkomst. Hier in Amsterdam kregen zij de mogelijkheid lang vergeten Joodse tradities en gebruiken te leren en Joodse identiteit weer te ontdekken.

Oorspronkelijk was de bibliotheek Ets Haim (Boom des Levens) onderdeel van de school Talmud Torah, die door de eerste Portugees Joodse Gemeenten in Amsterdam in 1616 is opgericht. De behoefte aan Joods onderwijs was groot en het curriculum van de school zeer gevarieerd.

De schoolbibliotheek is onderdeel van de huidige collectie van Ets Haim en laat zien dat er naast specifiek religieus onderwijs ook een brede interesse was voor vele andere onderwerpen. De collectie laat ook zien dat men een Iberische identiteit hield en tegelijk de stad Amsterdam als thuishaven omarmde.

De schriftelijke neerslag van de sefardische levensbeschouwing, geschiedenis, idealen en onderwijs is geconcentreerd in bibliotheek Ets Haim. De handschriftencollectie bevat veel tot nu toe ongepubliceerd materiaal, waaronder bijbelcommentaren, essays, preken, poëzie en historische literatuur, evenals liturgische werken en muziek. Vaak zijn deze geschreven of gekopieerd door docenten, studenten en alumni van Ets Haim. De gedrukte boeken laten zien dat zich in Amsterdam een vrije Joodse pers heeft ontwikkeld. De kwaliteit, vooral van het Hebreeuwse drukwerk kreeg wereldfaam en werd wereldwijd een handelsmerk.

Daar staat tegenover dat lang niet alles wat werd geschreven in gedrukte vorm onder het grote publiek verspreid werd. Een belangrijk voorbeeld zijn de teksten 'ter versterking van het Joodse geloof'. Om te voorkomen dat dit door de niet-Joodse omgeving zou worden gezien als polemiek tegen het christendom, circuleerden deze teksten intern als handschrift, documenten die met de hand geschreven zijn, maar werden niet in druk uitgegeven in de overtuiging dat wie anderen respecteert zelf met respect behandeld wordt. Het bestuur van de Portugese Gemeente hield toezicht op het drukken van boeken.

In 1889 schonk de toenmalige bibliothecaris David Montezinos zijn persoonlijke verzameling handschriften, boeken en prenten onder voorwaarde van openstelling voor het publiek gedurende ten minste twee dagen per week. Sindsdien bestaat de collectie uit twee delen: de boeken van de school Ets Haim en de privéverzameling van David Montezinos en luidt de naam: Bibliotheek Ets Haim-Livraria Montezinos

De oorlogsjaren en na-oorlogse zorgen

De Tweede Wereldoorlog heeft het doorgeven van kennis en traditie op wrede wijze verstoord. De manuscripten en boeken uit de collectie werden naar Duitsland getransporteerd, van waaruit zij in 1946 grotendeels, maar met enige schade zijn teruggekeerd. In de periode na de Tweede Wereldoorlog ontbrak het Ets Haim aan de financiële draagkracht om het gebouw en de collectie goed te kunnen beheren. In de jaren '70 liep de continuïteit van Ets Haim zelfs gevaar doordat de bewaarcondities in het historische gebouw verslechterden en er een gebrek aan geld en personeel was. Daarom hebben de Regenten van Ets Haim in 1978 de kerncollectie (alle handschriften en ruim 2.800 oude, zeldzame en kostbare drukken) in langdurige bruikleen gegeven aan de Jewish National and University Library te Jeruzalem.

De conservering en hereniging van de collectie

In overleg met onder meer de Dienst Monumentenzorg werd in 1996-1997 een gedetailleerd beleidsplan opgesteld om Ets Haim op een verantwoorde manier in oude luister te herstellen en optimaal toegankelijk te maken voor het internationale publiek van studenten, docenten en onderzoekers. Voor een verantwoord beheer en gebruik van de collecties moest aan een aantal ingrijpende voorwaarden worden voldaan: het scheppen van goede bewaarcondities en vervolgens de conservering, restauratie en ontsluiting van de collecties.

De collecties van Ets Haim zijn in juli 1998 definitief op de lijst van de Wet tot behoud van cultuurbezit van het Ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap geplaatst. Tussen 1998 en 2000 is Ets Haim, met financiële steun van de overheid en een aantal fondsen, geheel aangepast aan de eisen van de tijd. Het gebouw is geïsoleerd, het dak is hersteld, er is een nieuwe keldervloer gelegd en de boekenkasten zijn naar het oorspronkelijke ontwerp hersteld. Tevens is de apparatuur voor adequate beveiliging en klimaatbeheersing geïnstalleerd. In hetzelfde jaar is het deel van de collectie van Ets Haim dat zich in de National Library bevond teruggekomen uit Israël.

Inmiddels is de handschriftencollectie digitaal toegankelijk en zijn alle handschriften van kaft tot kaft te bekijken. Het catalogiseren van de gedrukte werken zal in de komende jaren voltooid worden. Het tot nu toe gecatalogiseerde deel is te vinden op WorldCat .

De erfgoedcollectie van Ets Haim is op afspraak te raadplegen voor de (wetenschappelijk) onderzoeker. Geïnteresseerd publiek kan een deelnemen aan een rondleiding of een priverondleiding boeken. 

Samenstelling van de collectie

Sinds de bouw van het monumentale complex van de Portugese Synagoge te Amsterdam in 1675 is de bibliotheek hier onafgebroken hier gevestigd. In 1889 schonk de toenmalige bibliothecaris David Montezinos zijn persoonlijke verzameling handschriften, boeken en prenten onder voorwaarde van openstelling voor het publiek gedurende ten minste twee dagen per week. Sindsdien luidt de naam: Bibliotheek Ets Haim-Livraria Montezinos.

De collectie bevat circa 600 handschriften (1282 tot 20ste eeuw) en ongeveer 30.000 gedrukte werken (1474 tot heden) in 20.000 banden, waarvan circa 65 procent gedrukt in het Hebreeuws. Onder de gedrukte boeken bevinden zich zes Hebreeuwse incunabelen, ruim 450 Hebreeuwse unica, circa 400 unieke en zeldzame Spaanse en Portugese drukken en 750 gelegenheidsdrukken. Verder bezit Ets Haim circa 450 prenten en bladmuziek voor kinder- en mannenkoren.

De collectie weerspiegelt het 17de-eeuwse humanistische ideaal: het documenteren van alle terreinen van menselijk kennen, weten en activiteiten. Alle Joodse standaardwerken zijn in vele edities beschikbaar: bijbeluitgaven, exegetische, hermeneutische, homiletische, juridische, didactische werken en een aantal christelijke werken. Naast Hebreeuwse en Aramese boeken zijn er werken in onder meer het Latijn, Grieks, Nederlands, Spaans, Portugees, Frans, Duits, Engels, Jiddisj en Ladino. De uitgebreide collectie liturgie omvat vrijwel alle in Nederland gedrukte Joodse gebedenboeken. De verscheidenheid in rituelen en gewoonten, als vastgelegd in de internationale boekproductie, wordt in de collecties zeer goed gedocumenteerd.

De geschiedenis van de (Joodse) boekdrukkunst is ruim vertegenwoordigd: van Oost-Europa tot het Amerikaanse continent, van Noord-Europa tot Afrika, van Portugal via de Levant tot Cochin en Calcutta. De rijke verscheidenheid aan boekbanden - materialen en technieken - gaat gepaard met een prachtige documentatie van de geschiedenis van typografie en grafische vormgeving. Geschiedenis, taal- en letterkunde, retorica, kalligrafie, lexicografie, geneeskunde, mystiek en economie vinden hun plaats.