aflevering 2: De duivel met een Duits accent

Voetstappen op een houten trap.

Lotte (commentaarstem): Ik ga op bezoek bij Bert van de Roemer...

Lotte [tegen Bert]: Hi! Wat een trappen...

Lotte (commentaarstem): .. een wetenschapper die alles weet over de geschiedenis van verzamelen. Hij werkt vandaag thuis.

Gelach van Bert

Lotte: Ik zie hier meteen een...

Bert: ...een rariteitenkabinet.

Lotte: Is dit een rariteitenkabinet?

Bert: Nou ja, wat is een rariteitenkabinet? Het is natuurlijk een beetje geïnspireerd op.

Lotte: Ik zie hier schelpen, en insecten, een gedroogd insect.

Bert: Ja, een eendagsvlieg.

Lotte: En dit is een schildpad?

Bert: Nou, dit is, dit is heel persoonlijk. Dit is een schildpad van klei, door mijn favoriete tante gemaakt, die er niet meer is.

Zachte, eenvoudige pianomuziek

Lotte (commentaarstem): De verzamelaars die Bert bestudeert waren vaak vermogende mensen met een brede interesse.

Bert: Dat wordt dan weleens een encyclopedische verzameling genoemd. En dan in de loop van de tijd zie je steeds meer specialismen opkomen.

Lotte (commentaarstem): Bert vertelt dat er verschillende redenen zijn waarom mensen vroeger verzamelden. Geld verdienen of sociale status bijvoorbeeld, of om iets te leren over de wereld.

Bert: Er was ook een religieus motief natuurlijk, in het verleden. Dus de natuurzaken hè. Men dacht echt: als je die nou bestudeert, dan bestudeer je de schepping van God. En er is nog een vijfde, maar die ben ik effe kwijt...

Lotte: Plezier misschien?

Bert: Nou ja, natuurlijk, vermaak. [lacht]

Lotte (commentaarstem): En ook bezinning en introspectie.

Bert: Voor jezelf, om je terug te trekken en ja, om een soort bespiegeling op de wereld, contemplatie et cetera.

Lotte: Dan trek je je terug tussen je verzameling?

Bert: Ja. Ik denk zeker dat daar een aardige rust van uitgaat.

Lotte (commentaarstem): Bert heeft zich ook ingelezen in de verzameling van Heinz; vooral antieke rammelaars waarvan men geloofde dat ze beschermende krachten hadden.

Bert: Die objecten waren natuurlijk van origine om.. zeg maar kwade geesten te verdrijven en eigenlijk de wereld... ja, invloed uit te oefenen op de wereld. Daar gaat het eigenlijk om, hè? Er zit wel een link met dat verzamelen want ik denk ook dat heel veel verzamelaars ook proberen, in ieder geval een stukje van de wereld overzichtelijk te reconstrueren binnenshuis. Een overzichtelijk geheel en je kan alles gelijk terug vinden. Ik denk dat dat wel 'n soort basisbehoeftes zijn van de mensheid. En de wereld dient zich toch erg wanordelijk en met een hoeveelheid van impulsen aan. En met zo'n verzameling kan je dat, bijna een soort therapeutisch, een beetje zorgen dat je toch letterlijk grip krijgt op een deel van de wereld.

Intromuziek, met sprookjesachtige xylofoon

Bert: Ja, dat is eigenlijk hoe die rammelaars ook functioneerden: grip krijgen op de wereld.

Lotte (commentaarstem): Grip op de wereld. Dat hebben we natuurlijk nauwelijks. Heinz vlucht op 22-jarige leeftijd naar Amsterdam. Hij moest alles achterlaten en hij zou ook hier niet veilig zijn. Grip? Dat was ver te zoeken.

Dit is de Man met de Rammelaars, een podcast van het Joods Museum en ik ben Lotte.

Intromuziek loopt af. Een vrouwenstem praat zachtjes en niet verstaanbaar in de achtergrond.

Lotte (commentaarstem): Ik zit in de werkkamer van Mirjam Knotter. Sinds de vondst van het levensverhaal van Heinz, is ze bezig geweest om alle aanknopingspunten over zijn leven uit te pluizen.

Mirjam: Ja, Heinz komt dus in april 1933 op het Centraal Station aan, totaal eigenlijk onder de indruk want die dag was begonnen gewoon als een normale werkdag en hij krijgt te horen dat ie gearresteerd dreigt te worden. Halsoverkop gevlucht, niks bij zich. Je ziet dat hij in die tijd op pensionkamertjes slaapt. We weten van getuigen uit die tijd dat hij geen cent te makken had. Hij had echt niks. Hij had één broek. Heel veel Duitse Joden, eh politieke tegenstanders, mensen die op een andere manier bang waren, vluchtten en ja natuurlijk: Nederland lag voor de hand. En denk maar niet dat er dan een heel warm welkom was voor die treinen vol vluchtelingen. Je ziet ook dat eigenlijk... die opvang wordt dan verzorgd door een organisatie, een Joodse organisatie, die zich over vluchtelingen bekommert en die dan in ieder geval adressen voor ze gaat vinden waar ze kunnen slapen. En dan gaat hij een paar weken na zijn aankomst via hen naar 'n voorstelling van 'n net opgericht ballet, ballet Dynamo. En hij zit daar in die zaal en hij is flabbergasted wat ie daar ziet. Maskers... gemaskerde figuren, die Hitler voorstellen, die door het gepeupel onder de voet wordt gelopen. Nou, hij was echt meteen verslingerd.

Kermisachtige muziek met draaiorgel en bellen

Heinz Keijser in ‘Schildering Levensloop’:
Na de pauze gebeurde het. En ik was aangenaam verrast. Het was weliswaar meer pantomime dan dans, maar de satirisch vermomde acteurs, die fascisten, kapitalisten, militaristen enzovoorts voorstelden, die uiteindelijk door arbeiders, werknemers en boeren van het podium gejaagd werden, waren subliem. Hier gebeurde waar we in Hannover op gehoopt hadden. Enkele weken later trad ik in hetzelfde gezelschap op, geschminkt als Hitler tot waanzinnige uitputting aan toe met bloederige bijl zwaaiend tot de klassenbewuste arbeiders me onder de voet liepen.

Lotte (commentaarstem): Heinz sluit zich ook aan bij een andere club, het kindertheater De Vrolijke Brigade, waar hij met kinderen samen toneelstukken schrijft en optreedt.

Mirjam: In zijn autobiografie - als ik het maar even zo mag noemen - beschrijft hij dat als de mooiste tijd van zijn leven. Dan kom je in die kringen terecht, hè. En dat waren kringen van communisten, socialisten, Joden, Duitse vluchtelingen. Ja, met engagement. Daar voelde hij zich tussen thuis en dus hij werd ook hier weer politiek actief. Er zaten in dat kindertheater - was eigenlijk bedoeld voor de Jordaanjeugd, hè - maar wie daar ook lid van waren, waren de broers Van het Reve. Gerard en Karel van het Reve. En het gekke is dat je dus, je leest zijn verhaal maar hij noemt bijna nooit namen. Ik ben een jaar bezig geweest om zijn verhaal uit te zoeken en dit soort dingen uit te vinden en toen vond ik onder andere dat Karel van het Reve over Heinz Keijser heeft geschreven in zijn rol als de duivel, [in] rood tricotpak op het podium.

Lotte (commentaarstem): In deze uitdossing wordt hij ook door iemand anders bekeken vanuit de zaal. Een Joodse kunstacademiestudent uit Den Haag. Eva Loeb heet ze. Ze is 22 jaar. Twee jaar jonger dan Heinz.

Nieuwsgierige xylofoonmuziek

Heinz Keijser in ‘Schildering Levensloop’:
In de pauze werden we aan elkaar voorgesteld met de toevoeging: hij speelde de duivel. Ik had niet meer dan 'aangenaam kennis te maken' gezegd toen Eva zei: 'dat dacht ik al'. Aan mijn kostuum denkend, een vuurrood shirt met masker, geschminkt compleet met horens en staart, vroeg ik: ‘hoe dat dan?’ Logisch. Vanwege mijn Duitse accent. Ik was teleurgesteld, juist op de uitspraak had ik zó geoefend. We zagen elkaar met lange tussenpozen toevallig en ook een keer toevallig op een feest. Het duurde jaren voordat we vaste verkering hadden.

Lotte (commentaarstem): Van Eva zijn er wél filmopnames.

Eva Loeb: Dat ben ik.

Lotte (commentaarstem): Mirjam vond een documentaire uit 1991 waarin ze wordt geïnterviewd.

Eva Loeb: Wat leuk.

Lotte (commentaarstem): Ze draagt een grote bril en een parelketting en ze houdt een foto omhoog van een jonge vrouw met een lange rok die wappert in de wind. Dat is ze zelf in haar studietijd

Eva Loeb: In Voorburg, op het dak, in de woongemeenschap. We hadden dus drie bovenhuizen met een plat dak. En dat is waarschijnlijk boven mijn eigen woning. We hebben toen met zijn allen een woongemeenschap opgericht.

Lotte (commentaarstem): De vriendenkring van Eva was al net zo activistisch als Heinz.

Eva: Ja, wij voélden ons erg betrokken. We waren erg geïnteresseerd en eh, ja... we hebben ook meegedaan aan tentoonstellingen tegen het fascisme en zo. Dan gingen we allerlei congressen af, en jeugdcongressen. Dan waren we weer in Brussel en dan... en dat allemaal liftend. Dan waren we weer in Parijs. Niemand had een cent natuurlijk. Dat was toen heel ver. Dat klinkt nou niet zo ver, maar toen toch heel bijzonder.

Lotte (commentaarstem): Eva en haar vrienden blijven niet in Den Haag hangen.

Eva: O, Amsterdam was dé stad, dat als je dan niet in Parijs kon zijn, dan tenminste in Amsterdam. En Den Haag, dat was niks. Daar moesten we weg, zo gauw dat mogelijk was.

Zachte muziek met een lichte spanning

Lotte (commentaarstem): In Amsterdam gaat Eva bij haar vrienden wonen. Het stel Cas en Lydia Oorthuys. Die namen moet je even goed onthouden. Al snel raken zij ook goed bevriend met Heinz. Cas zou later een beroemd fotograaf worden met Lydia als zijn assistent en archivaris. En mede dankzij hen zouden Heinz en Eva de oorlog overleven.

Straatgeluiden, Lotte mompelt: “F. Oorthuys….”

Lotte (commentaarstem): De kinderen van Cas en Lydia Oorthuys leven nog.

Een deur gaat open, zachte vrouwenstem: “Hallo, kom binnen."

Lotte (commentaarstem): Hun jongste dochter Fenna bijvoorbeeld, een vrouw met grijze krulletjes. Als kind, en later als volwassene, leerde ze Heinz en Eva kennen. Maar die vooroorlogse jaren, die kent ze alleen van de verhalen.

In de achtergrond zacht een gesprekje: “Hiernaartoe?” “Kopje thee, lekker!” Geluid van een waterkoker die een kopje vol schenkt en schoteltjes die op tafel worden gezet.

Fenna: Ik weet wel dat mijn moeder altijd zei dat ze heel erg arm waren maar ik begreep wel dat ze het ontzettend fijn hadden met die vrienden.

Lotte (commentaarstem): Van haar ouders weet Fenna dat Heinz en Eva dol waren op elkaar.

Fenna: Dat zei men. Ja. Ja. Ze hadden een heel heftig seksleven. Mijn ouders maakten er grapjes over. Ze konden slaande ruzie hebben. Dus dan dacht iedereen: nou wat is er nu aan de hand? En dan, omdat ze in één pand zaten, op de Kloveniersburgwal, waar Heinz ook vaak langs kwam, hoorden ze dus 's nachts, hoorden ze de geluiden van een heftig seksleven.

Lotte (commentaarstem): Dus het was een stel waar de vonken vanaf vlogen? Op beide manieren.

Fenna: Op beide manieren. Ja. Dat bedenk ik nu ter plekke, maar het is waar. Ik was het vergeten eigenlijk. Maar het komt door jouw vraag, dat ik ineens denk, goh ja... dat waren de twee kanten van hun samenleven.

Lieflijke pianomuziek

Lotte (commentaarstem): In 1940 slaat dit alles plotseling om. Heinz is verplicht in dienst. Hij zit in de motorbrigade.

Mirjam: En... toen de capitulatie kwam zat hij dus met zijn leden van de motorbrigade, moesten ze afwachten dat het commando werd overgenomen. Nou, en dan schrijft hij dat hij toen wel wist dat hij groot gevaar liep. Als Jood en als politiek tegenstander.

Heinz Keijser in ‘Schildering Levensloop’:
Ik was na de capitulatie uit het leger gedeserteerd. Het was dus beter om niet naar mijn oude adres terug te keren. Ik had de nazi's al van te dichtbij meegemaakt om niet doodsbang te zijn. Moest ik aannemen in Hannover in de ogen van de nazi's een openstaande rekening te hebben achtergelaten? Ik had ook in Holland als antifascist niet stilgezeten.

Mirjam: Dus hij vlucht dan en hij duikt dus al in mei 1940 onder.

Lotte (commentaarstem): Eerst schuilt hij op het adres van Eva. Maar al snel wordt het in Amsterdam erg grimmig en besluiten Heinz en Eva de stad te verlaten.

Heinz Keijser in ‘Schildering Levensloop’:
In een klein plaatsje tussen Amsterdam en Utrecht vond ik met veel, heel veel geluk een geschikt onderkomen. Op een klein landgoed stond de woning in het koetshuis leeg. En dus trokken Eva en ik in deze koetsierswoning in. Met de eigenaar, die het herenhuis zelf bewoonde, viel goed te praten en toen ik vertelde dat we Joden waren en je niet kon weten wat er allemaal nog ging gebeuren, was hij des te meer bereid om het huurcontract met mijn Arische vriend Cas Oorthuys af te sluiten.

Lotte (commentaarstem): In Loenersloot kwamen Cas en Lydia soms ook op bezoek bij Heinz en Eva. Als ik in het Joods Museum ben om wat mappen met foto's en documenten van Heinz te bekijken, haalt conservator Lisa de Goffau een foto tevoorschijn die Cas tijdens zo'n bezoek gemaakt heeft.

Lisa: Hier zie je Heinz Keijser met een foto van hem en inderdaad Hanna - Hansje - Oorthuys.

Lotte: Die foto vind ik heel bijzonder.

Lisa: Ja, leuk is ie, hè?

Lotte (commentaarstem): Op de foto zie je Heinz' gezicht van dichtbij. Op zijn schouders zit Hansje Oorthuys, de oudste dochter van Cas en Lydia, die dan een paar maanden is. Heinz is op deze foto 30, ik kijk dus naar een leeftijdsgenoot. Hij heeft een kapsel dat bovenop wat langer is dan aan de zijkanten. Bij zijn ogen zie ik de eerste lachrimpels, en in zijn voorhoofd ook wat subtiele lijnen. Hij is niet onknap.

Lotte: Het is..., het zou zo gewoon 2021 kunnen zijn.

Lisa: Het kindje, Hansje Oorthuys, heeft ook echt de knuistjes vastgegrepen in zijn haar. Juist als je alleen deze foto bekijkt ziet het er gewoon uit als een hele vrolijke leuke jongeman.

Lotte (commentaarstem): Over de bezoekjes van Cas en zijn gezin, heeft Heinz ook geschreven.

Heinz Keijser in ‘Schildering Levensloop’:
Onze goede vrienden ontvluchtten in het weekend Amsterdam en kwamen met het hele gezin bij ons langs. Ze vertelden ons expres niet alles wat er gebeurde - ze woonden 100 meter van het Waterlooplein, het midden van de Jodenbuurt - maar wat we hoorden over wie er in de vriendenkring, Joods en niet-Joods, was opgepakt, en over wat er zich zoal afspeelde, was onbeschrijflijk. Ik wil dan ook geen poging doen het te beschrijven, bovendien is het in de totaliteit bezien toch nog niets, het zou vele malen gemultipliceerd moeten worden.
Eva was inmiddels net als alle andere Joden bij de gemeente ontslagen. Voor Joodse kinderen waren speciale scholen geopend en ze gaf in een van de klassen les, moest een ster dragen, een speciale vergunning voor de trein en tram hebben et cetera et cetera. Bij ons in de buurt werden ‘s nachts ondergedoken Joden door overvalcommando’s gearresteerd. Ik had een touwladder boven mijn bed hangen om in het geval van zo’n overval - ik had hier bijna “onverwachte overval” geschreven, wat niet de waarheid zou dekken - snel naar de voormalige hooizolder en van daaruit het dak op te kunnen vluchten. Ik kon me vaak uit pure angst niet bewegen en kwam met gespitste oren weer op de hooizolder tot bewustzijn.

Mirjam: Het is eigenlijk een beetje een semi-onderduik. Eva was nog niet in onderduik, nog. Die werkte, gewoon op school. Die moest ook een adres hebben. Hij was weg. Als wij nu aan onderduik denken hebben wij daar een heel beeld van. Deze mensen moesten het concept 'onderduik'... zelf uitvinden. Zij kenden natuurlijk dat helemaal niet. Maar was natuurlijk wel... uit Amsterdam weg... en nu nergens meer ingeschreven.

Lotte (commentaarstem): De buitenplaats in Loenersloot bestaat nog. Ik verwacht dat er nu een rijke familie zal wonen, of een bejaarde barones. Maar na even googlen blijkt het anders te zitten.

Geluiden van googlen, toetsenbord en muis.

Lotte [leest hardop]: ... juni 2020 is hier een bedrijf ingeschreven, ...

Lotte (commentaarstem): Ik vraag me af of het koetshuis er ook nog staat.

Lotte [in zichzelf]: Er staat een telefoonnummer bij, moet ik gewoon bellen denk ik.

Lotte (commentaarstem): En als dat zo is, zou de hooizolder en dan ook nog zijn?

Lotte belt, telefoon gaat over. Er wordt onverstaanbaar opgenomen.

Lotte: Goeiedag, ik bel met een vraag... [fade out]

Lotte (commentaarstem): Nadat ik uitleg wie ik ben, en wie Heinz Keijser was, mag ik langskomen Mirjam gaat mee.

Geluiden vanuit de binnenkant van een auto, rustige weg, richtingaanwijzer tikt, gepraat tussen Mirjam en Lotte in de achtergrond: Hier is het al, zie je die brug? - O ja.

Lotte (commentaarstem): Het huis ligt op 20 minuten rijden van Amsterdam, in een idyllische omgeving. We zien weilanden en veel water, en hier en daar een groot vrijstaand huis.

Gepraat tussen Mirjam en Lotte in de achtergrond: Is dit het? - Ja, ik denk het. - Jeetje, ook schattig…

Geluid van de autoriem die af gaat, autodeur wordt geopend.

Mirjam: Hallo. Ik ben Mirjam Knotter. Wat aardig dat we mogen komen.

Man van het bedrijf: "Een bijzonder verhaal dus...”

Lotte (commentaarstem): In het grote woonhuis is nu een bedrijf gevestigd. En de manager van dat bedrijf woont samen met zijn gezin, in het koetshuis. Hij is zo gastvrij om ons in zijn privédomein te laten kijken.

Geluiden van voetstappen door het huis, de bewoner praat onverstaanbaar op de achtergrond.

Mirjam: Het is veel groter dan je zou denken inderdaad.

Lotte: Ja hè?

Lotte (commentaarstem): Het koetshuis is een slag kleiner dan het hoofdhuis, maar het is nog steeds een groot en statig pand. Met een ruimte ontvangsthal, een enorme woonkamer alles mooi gerenoveerd is in de oude stijl. Als we vertellen dat Heinz vaak vluchtte naar de hooizolder, mogen we mee naar boven.

Man van het bedrijf: Ja, dat is hier.

Lotte: O ja, dit is de slaapkamer.

Mirjam [roept]: O kijk! Dit is dat luik.

Zeer zachte muziek, lage dreigende toon

Lotte: Precies zoals Heinz het beschreef, is ook nu het luik in het plafond recht boven het bed van de bewoners.

Mirjam: Boven het bed. Ja, een luik. En dan hadden ze hier een touwladder.

Lotte: Het luik gaat open en er komt een opklapbare ladder te voorschijn.

Voorzichtige geluiden van Mirjam en Lotte die de opklaptrap beklimmen

Lotte: Jeetje.

Mirjam: Goh.... ja.

Lotte: En dit raampje, dat is nog dat ouwe raampje denk ik.

Het is een tijdje stil.

Lotte (commentaarstem): Nadat we een tijdje om ons hebben gekeken, en wat stil zijn geweest, bedanken we de bewoners en lopen we terug naar de auto.

Lotte: Het is echt prachtig hier.

Mirjam [terwijl ze in de auto stapt]: Het is eigenlijk een heel lieflijke plek. En dat is een beetje een raar contrast. Voor je gevoel.

Spannende zachte muziek

Heinz Keijser in ‘Schildering Levensloop’:
Mijn vrienden hadden meerdere keren “rustige” adressen voor ons gereserveerd, maar deze moesten steeds aan anderen worden gegeven, die schriftelijk bericht hadden gekregen om zich bij de Joodse Schouwburg voor transport naar Westerbork te melden. En daarom was het vanzelfsprekend dat wij volhielden – tot op een morgen ook de gele kaart voor Eva kwam.

Mirjam: Op het moment dat zij voor deportatie wordt opgeroepen, houdt het eigenlijk, houdt het helemaal op hè? Hij was natuurlijk nooit voor deportatie opgeroepen omdat ie weg was.

Lotte (commentaarstem): Aan het eind van het document Schildering Levensloop, zit een adressenlijst.

Lotte: Dit zijn allemaal losse plaatsjes?

Mirjam: Losse plaatsjes. Dat je een beetje zo'n idee hebt.

Lotte (commentaarstem): 22 adressen staan erop. En Mirjam heeft een oude kaart van Nederland waar al die adressen op staan aangegeven, met rode puntjes.

Lotte: Dit is Loenersloot….

Lotte (commentaarstem): Tussen de rode puntjes: gele lijnen.

Mirjam: Dat laat natuurlijk zien wat een einden ze hebben moeten reizen. Als zij in het gebied waar ze zaten - waar natuurlijk veel onderduikers zaten, het noorden van Nederland - als daar geen plek voor hen was en ze tussendoor ... terug naar Amsterdam moesten vluchten.

Lotte: Ja, want we zien heel veel adressen in Friesland, en hier Ommen helemaal in Overijssel.

Mirjam: Ja Ede...Elspeet. Een ontzettende tocht geweest.

Rustige muziek

Heinz Keijser in ‘Schildering Levensloop’:
We hebben nooit het vaste adres gevonden waar we op wachtten en hoopten. Steeds weer deden zich op de plekken waar we werden opgenomen omstandigheden voor waardoor we niet langer konden blijven.
Beloftes tegenover andere Joden of niet-Joden; er waren zoveel categorieën die moesten onderduiken. Vaak waren het ook normale familieomstandigheden zoals de komst van een baby: dan kwamen de ouders en schoonouders of andere familieleden en daar kon je niet altijd tegen zeggen “Blijf weg, we hebben Joden in huis en de logeerbedden zijn bezet.” We wisten toentertijd weliswaar niet dat we voor massamoordenaars op de vlucht waren, maar ik kende mezelf en besefte dat ik met mijn karakter ook gevangenschap niet lang zou hebben overleefd – wellicht zou met mij ook minstens één nazi het niet overleefd hebben.

Laatste muzieknoot

Lotte (commentaarstem): Net als Mirjam, die na de vondst van Schildering Levensloop alles in één ruk uit las, zit ook ik inmiddels gekluisterd aan het papier. Heinz schrijft mooi. Hij legt zijn gevoel in de tekst maar hij blijft ook enigszins afstandelijk. Ik proef eerlijkheid in zijn zinnen, maar ook trots en strijdlust. En dan lees ik iets dat behoorlijk uit de toon valt.

Zachte dreigende lage toon op de achtergrond die steeds wat vervormt

Heinz Keijser in ‘Schildering Levensloop’:
Ook moesten we op een dag met schrik vaststellen dat Eva, ondanks alle voorzorgsmaatregelen, zwanger was. Nog tot op de dag van vandaag ben ik van de juistheid van het toenmalige besluit overtuigd: afbreken. Denken over hoe, waar, wanneer en wie – nog een reis naar Amsterdam – samen? Alleen? Vanwege mogelijke complicaties toch liever samen.

[Tekst begint hier en daar te vervormen, galmen en door elkaar heen te lopen]

Spannende muziek zwelt aan

Zodra we het Centraal Station binnenrijden: alle perrons afgesloten, links en rechts Grüne Polizei. Aan de andere kant uitstappen? Maar dat helpt ook niet - Grüne Polizei deelt de menigte: mannen naar die trap, vrouwen naar de volgende, snel, doorlopen, dag Jaap dag Sietske: onze schuilnamen. Ik was door de controle heen, daar stond Sietske ook al. Een paar uur later: onderzoek. De dokter: Ik kan u mededelen dat u niet zwanger bent – en dat klopte op dat moment ook al.

Ritmische muziek

Lotte (commentaarstem): Deze passage komt compleet uit de lucht vallen. Hij laat geen witruimte tussen dit stuk en het vorige. Hij begint niet eens op een nieuwe regel. En Heinz besteedt meer woorden aan de reis dan aan de zwangerschap en de abortus zelf.

[Door de muziek heen horen we de stem van Heinz met veel echo er in: Denken over hoe, waar, wanneer en wie – nog een reis naar Amsterdam – samen? Alleen? Vanwege mogelijke complicaties toch liever samen]

Muziek stopt

Mirjam: Toen ik het voor het eerst las dacht ik, misschien is Eva in de hele stresssituatie het kind al eh.. verloren, is er een spontane abortus geweest, of een miskraam. Het later opnieuw lezend denk ik dat hij met dat zinnetje zegt: het is gebeurd.

Lotte: De dokter heeft de abortus gepleegd...

Mirjam: ... het is gebeurd en eh... zo interpreteer ik het later, ook omdat in een soort, in een later rapport van de zenuwarts deze abortus ook nog genoemd wordt. Het was toch ook weer traumatisch. Je kunt het kind niet krijgen, want met zo'n baby'tje is de kans dat je nog een onderduikplek vindt of ontdekt wordt, is natuurlijk.... is één groot risico. En om dat te voorkomen moet je acuut een heel ander levensbedreigend risico gaan nemen.

Lieflijke pianomuziek

Lotte (commentaarstem): Ik stel me de opluchting voor die Heinz en Eva gevoeld moeten hebben toen de arts zei dat Eva niet meer zwanger was. Maar ze waren óók dertigers, in de bloei van hun leven, en onder andere omstandigheden hadden ze dolgraag een kind gewild. Het moet heel wrang zijn geweest.
De rest van de oorlog komen ze door onder enorme stress. Ze moeten 31 keer verhuizen. Als er echt nergens plek is gaan ze naar het huis van Cas en Lydia Oorthuys, maar dat is bloedlink want het zit altijd tjokvol met onderduikers.

Heinz Keijser in ‘Schildering Levensloop’:
Dat wij het hebben gehaald is een onvoorstelbaar geluk. De morele druk die ik permanent voelde vanwege het in gevaar brengen van onze gastheren en -vrouwen was niet te beschrijven. Bang, ik was verschrikkelijk bang.

Mirjam: Het klinkt altijd zo naar om dat over iemand te zeggen - want ik denk ook helemaal niet dat ie dat zou willen dat wij, of ik, of iemand in die termen over hem zou spreken - maar het was een gebroken man. Ze hadden hem geknakt, die nazi's, daar komt het op neer. Hij heeft jarenlang echt in een levensangst verkeerd en dat doet heel veel met een mens.

Pianoakkoorden uit de slotmuziek

Heinz Keijser in ‘Schildering Levensloop’:
Uiteindelijk kwam aan alles een einde, in Friesland, waar we op dat moment verbleven, enkele weken eerder dan in Amsterdam, dat wil zeggen, er begon iets anders...

Mirjam: Dan is die bevrijding er. Maar dat is 'n woord: bevrijding. Deze mensen.... zijn nooit bevrijd.

Lotte (commentaarstem): In de volgende aflevering:

Jonge vrouwenstem: Het is eigenlijk pas wanneer er rust komt, dat de klap komt.

Engelstalige oudere damesstem: O really? I didn't know any of that.

Heinz Keijser in ‘Schildering Levensloop’:
Eva werd steeds voller. en ik steeds leger.

Slotmuziek

Lotte (commentaarstem): De man met de rammelaars is een podcast van het Joods Museum. En mijn naam is Lotte van Gaalen. De rammelaars van Heinz zijn te zien tot juni 2022.