aflevering 1: Een onopvallend bundeltje papieren

Geluid van zware deur die open- en dichtgaat, rammelende sleutels

Lotte: Oh, dit is echt zo'n zware dikke deur.

Lisa: (op afstand): Ja... Kom verder.

Lotte: Dus dit is nou het depot van het Joods Museum?

Lisa: Ja, één van dé…. één van dé.

Lotte: Dit zijn vooral van die kasten met zo'n wiel er aan, dat je ze naar links en rechts kan verplaatsen met heel veel boeken en mappen, zie ik.

Lisa: Ja, hier staan allemaal boeken.. Ik doe ik even handschoenen aan. Want ja, het is metaal, zilver, goud, dus dat is gevoelig voor mijn vingerafdrukken.

Geluid van latex handschoenen die worden aangetrokken

Lisa: En er zitten ook materialen aan eh…bijvoorbeeld wolfstand en dergelijke. Ja, het is niet zo lekker als ik dat dan aanraak…

Spannende muziek start in de achtergrond

Lotte: Wolfstand.

Lisa: Wolfstand ja.

Lotte: Tanden van wolven…

Lisa: Tanden van wolven inderdaad.

Gerammel, beetje ritmisch

Lisa (op afstand): Nou, je hoort de doos al een beetje....

Lotte: Ja joh!

Lisa: ... rinkelen als je er mee loopt. (lacht)

Meer gerammel, kartonnen doos die wordt open gemaakt, geritsel van dun vloeipapier.
spannende muziek gaat verder.

Lisa: Dit is dus doos 1.

Lotte: Jeetje…. Het is net alsof je een juwelenkist opent!

Lisa: Ja hè? Zeker. Dat is een goede vergelijking

Op de achtergrond horen we af en toe verschillende soorten gerammel, terwijl de voorwerpen uit de dozen worden gehaald. Muziek fade uit.

Lotte (commentaarstem): In de doos zitten een stuk of vijftien voorwerpen die ik als leek niet meteen thuis kan brengen. Maar ze schitteren me tegemoet. Ze zijn gemaakt van zilver en goud, maar ik zie ook stukjes bloedkoraal, kristal en edelsteen. Het zijn een soort zwaar versierde stafjes van een handzaam formaat, die volhangen met belletjes, krullerige aanhangsels. Sommige hebben een bolvorm, andere lijken meer op parapluutjes… Conservator Lisa de Goffau maakt de ene na de andere doos voor me open.

Lisa: Dit is bijvoorbeeld rammelaar 001. Met een handvaatje van bergkristal, kijk, je ziet het, het is heel mooi helder… en als je goed kijkt zie je hele fijne decoraties op het mondstukje van het fluitje… een hartvormpje… Hier bijvoorbeeld eentje met been. Deze is zilver, maar kijk, hij is héél mooi gedecoreerd.

Lotte: En dit zijn allemaal dingen van hout zo te zien?

Lisa: Hout, maar ook metaal.

Lotte: Oooohh. Hè?"

Lisa: ...maar ook dat is héél mooi gedecoreerd... Alles wat rammelt of belletjes heeft, dat vond hij interessant.

Op de achtergrond nog meer rammelende voorwerpen, sommige groot, sommige klein, van allemaal verschillende materialen

Lotte (verbaasd): Oh, dit is allemaal rotan!

Lisa: Ja, allemaal riet en rotan inderdaad. Ja. Celluloid en plastic rammelaartjes.

Verder geritsel van vloeipapier

Lotte: En ik zie meteen ook heel veel knalkleuren.

Lisa: Ja, zeker.

Opmaat van de intromuziek start in. Spannende piano met ritmische rammel-geluiden in de achtergrond.

Op de achtergrond verder geritsel van papier en handelingen met de dozen

Lotte (commentaarstem): Deze negenhonderd babyrammelaars, zijn bijeengebracht door één man: Heinz Keijser.

Mirjam (een mooie, donkere stem): Ik kon me zo weinig voorstellen van een heer op leeftijd met negenhonderd rammelaars….. Ik heb me altijd afgevraagd: waarom rammelaars?

Intromuziek met sprookjesachtige xylofoon.

Lotte (commentaarstem): Waarom rammelaars.

Onbekende oudere vrouwenstem (vooruitblik): Hij was zo gefascineerd door wat ie aan 't doen was. Het is ook een beetje doorgeschoten denk ik.

Lotte (commentaarstem): Wat moet een volwassen man met negenhonderd kinderspeeltjes?

Andere onbekende vrouwenstem (vooruitblik): Maar ja… op den duur begrepen we wel dat het niet zo maar rammelaars waren.

Lotte (commentaarstem): Dit is: de man met de rammelaars, een podcast van het Joods Museum…

Onbekende Amsterdamse mannenstem (vooruitblik): Als hij mij dat toen had verteld was onze relatie natuurlijk totaal anders geweest.

Lotte (commentaarstem): … en ik ben Lotte

Onbekende vrouwenstem (vooruitblik): Het verhaal daarachter, dat heeft hij ons nooit verteld.

Lotte (commentaarstem): Ik ga op zoek naar naar het verhaal achter de rammelaars. En ik begin bij Mirjam Knotter.

Intromuziek loopt af. We horen de geluiden van de metro.
Omroepstem van de metro: “Waterlooplein”.
We horen de metro afremmen.

We horen Mirjam zachtjes kletsen in de achtergrond: “Ik ben zo benieuwd hoe het straks wordt!”

Lotte (commentaarstem): Mirjam is de hoofdconservator van het Joods Museum. Ze heeft een lange geschiedenis met de rammelaars van Heinz Keijser.

Mirjam: Ik kwam hier als jonge kunsthistoricus in het museum om onderzoek te doen naar zilver. Joods zilver. En een collega die gaf mij toen een klein boekje. Hij zei ja, oh ja, dit moet je ook even kijken. Dat was een soort klein boekje, Rinkelbellen en rammelaars, door ene H punt Keizer. En ik deed ze open en ik zag allemaal Joodse siertorens, op het eerste gezicht. Maar als je dan even iets beter keek, dan bleken het allemaal rammelaars te zijn. En ik weet dat ik dacht: wat een raar verhaal... nog even die inleiding van hem gelezen. Ik vond het een curieus verhaal. Maar verder eerlijk gezegd niet meer over nagedacht. En toen jaren later werkte ik in de Portugese synagoge met Joods zilver, siertorens. Ik werkte daar nauw samen met Abraham Rosenberg, dat was de bibliothecaris van de Joodse bibliotheek daar toen, en die zei op een dag tegen mij: mag ik even helemaal los van werk jou spreken over iets anders? Ik zit met een dilemma. En toen vertelde hij mij over deze verzameling. En toen vertelde hij me ook: het staat in de kelders van de Portugese synagoge.

Lotte (commentaarstem): Rosenberg neemt haar mee naar beneden en Mirjam schrikt van wat ze daar aantreft.

Mirjam: Het was een bende. Hoedendozen, verhuisdozen, koffers. Ik wist niet wat ik zag. Ik deed een doos open, allemaal proppen kranten en zilveren rammelaartjes en belletjes en toestanden... Nou ja, ik als zilvermens was best wel gefascineerd. Ze lijken dus heel erg op miniatuur versies van Joodse siertorens voor de Thora, dus dat triggerde mij.

Lotte (commentaarstem): Rosenberg zit in het bestuur van de Stichting die de collectie rammelaars beheert, de nalatenschap van Heinz dus. De stichting zocht al jaren naar een plek om de verzameling onder te brengen, maar dat was nooit gelukt. En nu stond alles dus hier in de kelder van de synagoge. En Mirjams handen jeuken.

Mirjam: De de de de ekster in mij, die kwam, die ging compleet los met deze verzameling. Je ziet dingen met wolfstanden eraan, met bloedkoraal, met barnsteen. Heel veel ook gewoon zilver maar dan weer allemaal verschillende vormen. Hij had soms wel twintig bijna dezelfde rammelaartjes, maar die allemaal nét een ander detail hadden, dat soort dingen vielen mij natuurlijk ook wel op. Ik heb iets met verzamelingen. Ik vind dat zo fascinerend, waarom mensen iets verzamelen.

Lotte: En stelde je die vraag ook meteen?

Mirjam: Het ingewikkelde was dat wij niets wisten. Over de persoon Keizer wisten we hélemaal niks.

Sprookjesachtige xylofoonmuziek.

Lotte (commentaarstem): Miriam werkte naast haar baan in het museum elke vrijdag als freelancer voor particuliere verzamelingen. Samen met een paar collega's neemt ze ook deze collectie onder haar hoede en de schoenendozen en koffers verplaatsen ze naar Mirjams huis.

Mirjam: Er zaten hele rare dingetjes tussen waarvan je zou denken: dit is geen rammelaar. En toen hadden we wel met elkaar besloten: als het rammelt is een rammelaar. Dus wij zaten daar heel hard aan de collectie te werken en dan hoorde je opeens een soort geluid, want dan was een van ons weer meteen rare peul aan het schudden dan hoorde je gerammel in de peul, dus dan was het een rammelaar.

Lotte: Hoe lang heb je dat gedaan, elke vrijdag?

Mirjam: Jaren en jaren. Je gaat je verantwoordelijk voelen voor zoiets. Ja en toen barstte dus die bom. Toen kwamen we dat document tegen.

Lotte (commentaarstem): Dat document, dat alles in een ander licht zette, is het onopvallend bundeltje papieren.

Mirjam: Twintig pagina's met een aanhangsel. In het Duits, je zou het zo over het hoofd zien, het is nog op dat ouderwetse stencilpapier, van dat doorzichtige papier getypt, zo'n doorslagvel, waarin Keizer zijn verhaal vertelt. En ik ben metéén gaan lezen. Ik ken de man Keizer natuurlijk niet. Ik ken zijn verzameling. En opeens ga je een heel persoonlijk verhaal van iemand lezen, maar het was ook een tótaal onverwacht verhaal.

Lotte (commentaarstem): Mirjam leest het hele verhaal in één ruk en daarna meteen nog een keer.

Mirjam: En eigenlijk meteen daarna ook dingen die ik niet begreep proberen uit te zoeken. Ik heb toen ook direct een e-mail aan het bestuur van de Stichting Keizer gestuurd. En geschreven dat ik een verpletterend levensverhaal heb gevonden.

Lotte: Kon je nog wel slapen daarna?

Mirjam: Jawel. Eh, maar ik was wel echt gegrepen. Ik moet zeggen: ik was ook ontroerd. En eigenlijk ook dat ik een beetje het gevoel had: mag ik dit wel lezen? Je komt ook heel dichtbij iemands privéleven en eh, ik merkte dat ik me dus eigenlijk het verhaal meer eigen moest maken en ook dat verdriet van deze man.

Lotte: Wat bedoel je daarmee, eigen maken?

Mirjam: Iemand die je eigenlijk alleen maar als verzamelaar hebt gezien; hij had allemaal enorme uitweidingen over rammelaars in alle tijden en culturen, en zo heb je een totaal ander beeld van iemand. En hier opeens spreekt ook het kind wat hij was. Een Joods jongetje vroeger wat moest leren boksen om zichzelf te verdedigen.

Lieflijke, nostalgische pianomuziek

Heinz Keijser in ‘Schildering levensloop’:
Hoe ik Joods werd en bleef: Hermann S. woonde op de tweede verdieping in hetzelfde pand als wij en hij ging toen al naar de grote school. Ik nog niet. We speelden altijd samen op de binnenplaats en als het slecht weer was, was hij heel af en toe bij ons. Maar meestal ik bij hem. Op een dag kregen Herman ik ruzie op de galerij en hij schold me uit voor stinkjood. Ik vloog hem woedend aan. Hij viel van de trap terwijl ik op hem insloeg en toen een buurman mij van hem af trok bleef hij met een gat in zijn achterhoofd en een bloedneus liggen. Ik rende onze winkel binnen en riep: Wat is Jood? Wat is Jood? Mijn vader nam me mee naar zijn kantoortje en zei: Een Jood is anders dan een christen en dat zul je later nog wel merken. Hij ging weer aan het werk. Ik hoorde dat mevrouw S. was gekomen om zich over de mishandeling van haar zoon te beklagen. Ik verdween naar de slaapkamer van mijn ouders om in de spiegel te inspecteren of ik kon zien dat ik anders was dan een christen. In ieder geval ben ik toen Jood geworden en later nog vele keren meer.

Lotte (commentaarstem): Met deze anekdote begint het document dat Schildering Levensloop heet. Van Heinz zelf zijn helaas geen opnamen te vinden waarin je hem ziet bewegen of hoort praten. Maar wel vindt Mirjam een opname van Heinz' broer Alfred. In 1995 werd hij geïnterviewd voor het oral history project Survivors of the Shoah.

Geluid van een oude videoband die speelt

Interviewer Survivors of the Shoah: Je had ook broers of zusters?

Alfred (oude mannenstem, Duits accent): Ik had één broer. Die is 1911 geboren.

Interviewer Survivors of the Shoah: Hoe heette hij?

Alfred: Heinz. Het was een heel gezellig amicaal gezin. Niet orthodox.

Interviewer Survivors of the Shoah: Was jouw broer jonger of ouder?

Alfred: Mijn broer was 1911 geboren, dus die was twee jaar ouder.

Interviewer Survivors of the Shoah: Ja. En hoe was de relatie met je broer?

Alfred: Dat kon wel wat beter zijn. Dat was wel eens goed en weleens minder goed.

Interviewer Survivors of the Shoah: Vochten jullie...

Alfred: Hij was eh dirigerend op mij. Hij was overvleugelend op mij.

Interviewer Survivors of the Shoah: En eh, ja vader had een schoenenhandel.

Alfred: Ja. Wij woonden boven de zaak.

Lotte (commentaarstem): Heinz en zijn broer Alfred groeiden dus op in de jaren '10 en '20 in het Duitse Hannover. Ze kwamen uit een seculier Joods gezin. Ook Alfred maakte als kind antisemitisme mee.

Alfred: Wij voelden dat altijd... ik voelde dat altijd als we van huis, van school naar huis gingen. Die leraren waren ook al een beetje.... verkeerd georiënteerd. Het zat er al in.

Interviewer Survivors of the Shoah: En wat werd er dan gezegd, bijvoorbeeld?

Alfred: Jude. Een schoolmap die ze je uit de hand sloegen, en dergelijke dingen. Treiteren. Ja. Ik kwam wel eens huilend naar huis.

Mirjam: De winkel van zijn ouders werd beklad. Dat speelde al voor de machtsovername. En wat mij zo trof was zijn reactie hierop. Hij wordt heel strijdbaar, dus hij mepte erop los. Hij ging op boksles, was heel sportief, verdedigde zichzelf en hij is ook op hele jonge leeftijd als tiener, is hij eigenlijk met een groep Joodse jongeren, zijn ze zich tegen het fascisme gaan verzetten. Hij raakte ook in communistische kringen… Hij danste ook, een soort van moderne balletlessen volgde hij, op een soort hele interessante, moderne school waar ook agitpop-theater werd beoefend, hè, politiek theater, dat oproept tot actie.

Heinz Keijser in ‘Schildering levensloop’:
We werden op een nacht opgepakt terwijl we biljetten aan het aanplakken waren. We leerden de gevangeniscel van binnen kennen en kregen een spoedvonnis. Drie dagen of twaalf mark. Intussen waren in de Listerbuurt al meer dan een dozijn winkels, waaronder onze eigen schoenenwinkel, herhaaldelijk met leuzen als Joden verrek! of hakenkruizen “versierd” en deze daders zijn nooit opgepakt.
Maar goed, op onze poster stond: fascisme is moord.

Lotte (commentaar): Heinz schrijft ook over fijne dingen, zoals de herinneringen aan zijn lievelingsoom Ben, bij wie hij als kind graag logeert in de vakanties. En hij schrijft over meisjes…

Heinz Keijser in ‘Schildering levensloop’:
De periode 1930 - 1933 was een turbulente tijd en desondanks was er nog tijd om verliefd te zijn en dat was ik vaak. En steeds weer, om verschillende redenen, op anderen, maar eentje was meer dan alle anderen, ook verliefd op míj. En dat was Deborah F. Deborah en ik waren een levende scène uit een operette waar Kallmann jaloers op zou zijn geweest.

Minimalistische, verontrustende pianomuziek

Lotte (commentaar): Heinz werkt ondertussen bij de katoenfabriek van de familie Braunsberg, een voorname Joodse familie. Die zien talent in Heinz en hebben grootse plannen met hem. Maar Joodse bedrijven krijgen het steeds moeilijker. Dat merkt ook de broer van Heinz. Die werkt bij een Joods warenhuis waar steeds maar weer de ruiten worden beklad en ingegooid.

Alfred: Als je 's morgens aan de zaak komt zijn de ruiten stuk.

Interviewer Survivors of the Shoah: Gaf dat ook een gevoel van beklemming?

Alfred: In zoverre wel, maar eh wij hebben nog natuurlijk totaal geen idee welke kant het uit zou gaan.

Lotte (commentaar): Welke kant het uit zou gaan wordt duidelijk in 1933 bij de machtsovername.

Mirjam: Eigenlijk waren de Nazi’s daarvoor voornamelijk met hun politieke tegenstanders bezig en en toen ze de macht kregen gingen ze zich opeens heel erg tegen Joden richten. En omdat hij al een bekend politieke tegenstander was, liep hij meteen gevaar en

Lotte: Hij liep eigenlijk dubbel gevaar...

Lotte (commentaar): Als Heinz aan het werk is bij de firma Braunsberg, krijgt ie van een kennis de waarschuwing dat hij gearresteerd dreigt te worden.

Ritmische monotone synthesizer noten, verontrustende sfeer

Heinz Keijser in ‘Schildering levensloop’:
In het privékantoortje zaten de heren Salo en Julius Braunsburg aan een bureau tegenover elkaar toen ik hen verzocht om in eerste instantie voor één week vakantie op te mogen nemen. Per direct. Herr Keijser, waar reist u naar toe? Amsterdam. Zeer verstandig. We bedenken momenteel waar wij onze zoons naartoe willen sturen. Alle goeds en tot ziens.

Geluid van een ouderwetse trein op volle snelheid. Muziek wordt een beetje dissonant.

Heinz Keijser in ‘Schildering levensloop’:
Een paar uur later zat ik in de trein. Ik was in gedachten nog in Hannover toen de trein in Amsterdam arriveerde. Op het perron zag ik dat groepen jonge Joden, maar ook hele families met kinderen, dezelfde weg als ik hadden afgelegd.

Muziek verandert in een trits noten die elkaar snel opvolgen, zonder ritme of richting, geluid van muziek die achterstevoren wordt afgespeeld. Fade uit.

Mirjam: Er waren heel veel vluchtelingen in die tijd. Maar heel veel vluchtelingen werden teruggestuurd. Want Nederland voerde een heel restrictief beleid hè, dus alleen mensen die echt aantoonbaar werden vervolgd, mochten blijven. Híj had, omdat zijn vader uit Nederland kwam, had hij een Nederlandse pas en daardoor kon hij ook uiteindelijk blijven.

Minimalistische piano akkoorden, in thema van de leadermuziek.

Heinz Keijser in ‘Schildering levensloop’:
Twee dagen later schrijft mijn vader dat het wijs zou zijn als ik mijn vakantie zou verlengen. Dit was voor mij de aanleiding om mijn werkgever te schrijven en mijn ontslag in te dienen. Ik was halsoverkop vertrokken en had te eten en drinken en een bed, maar hoeveel was in Hannover achtergebleven?

Leadermuziek start zachtjes in.

Lotte: Denk je dat hij dacht dat hij in Nederland veilig zou zijn?

Mirjam: Ja, ik denk dat ie dat wel dacht. Ja.

Lotte (commentaar): In de volgende aflevering:

Onbekende oudere vrouwenstem: Ze konden slaande ruzie hebben... maar dat komt hij opeens boven borrelen bij mij …

Heinz Keijser in ‘Schildering levensloop’: Ik kom me vaak uit pure angst niet bewegen.

Onbekende mannenstem: Invloed uitoefenen op de wereld, daar gaat het eigenlijk om. Letterlijk grip op een deel van de wereld

Mirjam: het later opnieuw lezend denk ik dat hij met dat zinnetje zegt, dat is gebeurd.

Leadermuziek gaat verder

Lotte (commentaar): De man met de rammelaars is een podcast van het Joods Museum. En ik ben Lotte van Gaalen. De rammelaars van Heinz zijn te zien tot juni 2022.

Leadermuziek slotakkoord