Zaandam
Aan het begin van de negentiende eeuw ontstond in Zaandam een georganiseerde Joodse gemeente. Het is niet bekend vanaf welk moment zich de eerste Joden in de stad en omgeving gevestigd hadden.
Aanvankelijk werden de godsdienstoefeningen gehouden in een synagoge aan het Kuiperspad. Ook de Joodse school was daar gevestigd. In 1865 werd een nieuw synagogegebouw ingewijd aan de Gedempte Gracht. Het kerkbestuur bestond uit vijf leden. Daarnaast was er een penningmeester voor het Heilige Land. Vanaf 1887 had de Joodse gemeente van Zaandam de beschikking over een eigen begraafplaats aan de Westzanerdijk.
Prentbriefkaart met de synagoge aan de Gedempte Gracht te Zaandam, tegenover de Koeienmarkt, ca. 1905
-Collectie Joods Historisch Museum, F004446
De meeste Zaanse Joden waren werkzaam als handwerksman, handelaar of winkelier. Ook was er sinds 1896 een essencefabriek, eigendom van Polak en Schwarz.
Zaandam was net als Weesp voor veel Amsterdamse Joden een aantrekkelijke plaats om te trouwen omdat het huwen er veel goedkoper was. Daartoe moest men dan wel gedurende zes weken ingeschreven staan in het stadje.
Affiche van de essencefabriek Polak & Schwarz te Zaandam
-Collectie IFF Nederland BV
Tegen het einde van de negentiende eeuw nam het aantal Joodse inwoners van de Zaanstreek af. Deze tendens zette door in het begin van de twintigste eeuw. In de periode direct voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog vestigde een groot aantal Joodse vluchtelingen uit Duitsland en Midden-Europa zich in Zaandam.
Tijdens de Duitse bezetting was de Zaanstreek actief betrokken bij de Februaristaking in 1941. De Joden van Zaandam en omstreken waren de eersten die in het kader van de evacuatie uit de provincie in Amsterdam werden geconcentreerd. Vandaar werden zij via Westerbork naar de concentratiekampen in Polen gedeporteerd. Slechts een klein deel van de gedeporteerden overleefde het verblijf in de kampen. Ook wisten enkele tientallen Joden te overleven door onder te duiken.
De synagoge werd tijdens de bezettingsjaren beschadigd. Het inventaris is deels vernield, deels geroofd. Zes Torarollen zijn gespaard gebleven.
Na de oorlog vormde zich aanvankelijk weer een Joodse gemeente in Zaandam. De synagoge werd in 1950 en in 1974 gerestaureerd, maar moest in dat laatste jaar verkocht worden, omdat het aantal gemeenteleden te gering was geworden. Tegenwoordig is het gebouw als expositieruimte voor beeldende kunstenaars in gebruik.
In 1990 werd een monument ter nagedachtenis aan de Joodse oorlogsslachtoffers onthuld in het gemeentehuis van Zaandam. Ook op de Joodse begraafplaats van Westzaan bevindt zich een gedenkteken.
Bij de ingang van het nieuwe wooncomplex Maison d'Essence, gevestigd in de oude geur- en smaakstoffenfabriek van Polak en Schwarz in Zaandam werd in november 2002 een gedenksteen aangebracht ter nagedachtenis aan de Joodse medewerkers in deze fabriek.
Aan de Vaartkade in Zaandam staat een bronzen kastje met boeken ter herinnering aan de schrijfster Carry van Bruggen, die haar jeugd in Zaandam doorgebracht heeft.
De website joodsmonumentzaanstreek.nl geeft informatie over de Joodse bewoners van de Zaanstreek en Joodse onderduikers in de Zaanstreek gedurende de Tweede Wereldoorlog.
Aantal Joden in Zaandam en omgeving
jaar
1809
107
1840
144
1869
144
1899
186
1930
126
1951
24
1971
24
1998
41