Stadskanaal
In de gemeente Stadskanaal, dat tot 1969 onderdeel uitmaakte van de gemeente Onstwedde, kwam vanaf de jaren veertig van de negentiende eeuw een Joodse gemeente in ontwikkeling. Deze kreeg rond 1845 een Joodse begraafplaats langs de Afdraai, het huidige Gedempte Ceresdiep, aan de zuidkant van Stadskanaal.
Aanvankelijk behoorden de Joden van Stadskanaal tot de Joodse Gemeente Veendam. Gezien de grote afstand tot die plaats kwamen de bewoners van de streek voor hun godsdienstoefeningen bijeen in een kamer aan het Boerendiep. Ondanks tegenwerking vanuit Veendam kreeg Joods Stadskanaal in 1850 de status van bijkerk; in het daarop volgende decennium werd een officiële Joodse Gemeente Stadskanaal opgericht.
Interieur synagoge van Stadskanaal, ca. 1929
-DeVrijdagavond
De synagoge met het ritueel bad in het centrum van Onstwedde aan de Hoofdstraat dateert uit 1860. De Joodse gemeente groeide snel in de tweede helft van de negentiende en in het begin van de twintigste eeuw. Vrijwel alle leden waren werkzaam in de veehandel. Het aantal kinderen was zo groot dat er onderwijs gegeven werd door twee leraren. De economische situatie van de meeste Joden was middelmatig. Naast een kerkbestuur en een armbestuur waren er binnen de Joodse gemeente Stadskanaal verschillende genootschappen en verenigingen actief die zich onder meer bezighielden met de zorg voor de kerksieraden, begrafenissen, zieken en armen. In de dertiger jaren vestigde zich een aantal vluchtelingen uit Duitsland in de plaats.
Gedurende de bezetting is het overgrote deel der Joden van Stadskanaal en omgeving tussen augustus 1942 en november 1942 opgepakt en naar Westerbork overgebracht. Vandaar zijn zij naar de kampen in Oost-Europa gedeporteerd. Vrijwel niemand is teruggekeerd. Enige tientallen overleefden de bezetting door onder te duiken. De synagoge werd geplunderd en zwaar beschadigd. De Torarollen en de voorhangen bleven bewaard doordat zij tijdig verstopt waren.
Na de oorlog was de synagoge zo vervallen dat ze in 1958 verkocht en gesloopt moest worden. Tot 1964 werden er godsdienstoefeningen gehouden in de voormalige leraarswoning die naast de synagoge lag. Ook dit gebouw is afgebroken. In april 1986 werd aan de Navolaan een monument onthuld ter nagedachtenis aan de Joodse slachtoffers van de bezetting. In juni 1988 is de Joodse gemeente uit Stadskanaal opgeheven en bij die van Groningen gevoegd. De plaatselijke overheid draagt tegenwoordig de zorg voor de begraafplaats.
Aantal Joden in Stadskanaal en omgeving
jaar
1840
11
1869
60
1899
208
1930
142
1951
26
1971
18