De Nieuwe Vrijheid. Joodse kunstenaars in Nederland 1945-1960
Deze tentoonstelling was te zien tot 25 augustus 1991
In de tentoonstelling werd van 26 april t/m 25 augustus 1991 in het Joods Museum werk getoond van een vijftiental Joodse kunstenaars: schilders, tekenaars, beeldhouwers, ontwerpers en fotografen, voor wie de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog van invloed zijn geweest op hun artistieke ontwikkeling.
Voor sommigen betekende de oorlog een afsluiting van een periode van bekendheid en waardering als kunstenaar; anderen kregen juist na 1945 de gelegenheid om geheel nieuw werk te maken, vaak in opdracht. Velen voelden zich als kunstenaar verantwoordelijk een bijdrage te leveren aan de wederopbouw van Nederland en streefden daarmee naar een nieuwe, betere maatschappij. In de tentoonstelling zal werk te zien zijn van Emmy Andriesse, Maria Austria, Eva Besnyö, Paul Citroen, Jules Chapon, Wessel Couzijn, Jaap Kaas, Ro Mogendorf, Pearl Pearlmuter, Benno Premsela, Ralph Prins, Hein Salomonson, Leo Schatz, Otto Treumann en Jobs Wertheim.
De tentoonstelling is opgedragen aan Hans Jaffé (1915-1984), oud-directeur van het Joods Museum.
Na de bevrijding
In Nederland is na de bevrijding in 1945 de behoefte aan orde en rust groot. In politiek, maatschappelijk en cultureel opzicht wil men het liefst de vooroorlogse situatie zo snel mogelijk herstellen om vervolgens aan de wederopbouw te kunnen beginnen. Tegelijkertijd echter is er een kleine groep intellectuelen en kunstenaars die, vooral ook door de ervaringen in de oorlog, wil breken met die vooroorlogse situatie. Bevrijding betekent voor hen ook het zich vrij maken van al het oude. Men wil een nieuwe en betere maatschappij.
Deze tegenstelling tussen het behoudende en het vernieuwende is in de na-oorlogse jaren ook in de kunsten te vinden. Kenmerkend voor de periode 1945 - 1960 is dan ook dat traditie en experiment naast elkaar bestaan en dat er tegelijkertijd veel verschillende stromingen en kunstuitingen zijn.
Willem Sandberg, van 1945-1963 directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam, speelt in deze periode een belangrijke vernieuwende rol in de Nederlandse kunstwereld. In een toenemend aantal exposities streeft hij ernaar de internationale ontwikkelingen te tonen en zo de smaak van het publiek te verbeteren en de kunstenaars te stimuleren. Tegelijkertijd besteedt hij aandacht aan jonge, vernieuwende Nederlandse kunstenaars zoals de Cobragroep, geeft hij foto-opdrachten, stimuleert hij in opdrachten en tentoonstellingen de (industriële) vormgeving en is hij lid van talrijke aankoop- en tentoonstellingscommissies.
Schilderkunst
In de schilderkunst na 1945 zijn wat voorzichtige vernieuwingen te signaleren. Als een aantal schilders, onder wie Karel Appel en Corneille, in 1948 de Experimentele groep opricht, is dat echter een schok. In hun spontane en expressieve manier van schilderen reageren zij op de academische tradities, waarbij techniek zo belangrijk is. Samen met kunstenaars uit Brussel en Kopenhagen vormen zij de CoBrA groep. Hun werk, min of meer figuratief en vaak heftig in heldere kleuren geschilderd, heeft te maken met folklore, primitieve kulturen en kindertekeningen.
Beeldhouwkunst en Oorlogsmonumenten
Een nieuw verschijnsel in de Nederlandse beeldhouwkunst na 1945 zijn de oorlogsmonumenten. Echter, vooral de oudere generatie kunstenaars krijgt hiervoor opdrachten. Academisch, traditioneel, figuratief, vakmanschap en een bescheiden monumentaliteit zijn kenmerken voor hun werk. De opdrachten voor de oorlogsmonumenten betekenen dan ook geen vernieuwing in de beeldhouwkunst. Pas rond 1955 zijn er nieuwe tendensen te bespeuren. Contacten met kunstenaars in het buitenland, de Cobragroep en het ontwikkelen en gebruiken van nieuwe technieken en materialen, maakt dat een steeds grotere groep beeldhouwers, onder wie Couzijn en Perlmutter, vrij en abstract gaan werken.
Fotografie
De fotografen die tijdens en direct na de oorlog werken, kiezen voor fotografie vanuit een maatschappelijk engagement. Het gaat om het maken van foto's van mensen, om het documenteren van wat er gebeurt. Zij weten in hun werk een evenwicht te vinden tussen het kunstenaarschap en het ambachtelijke; fotograferen is niet alleen een vak, het is een deel van een levenshouding. In hun werk geven zij hun visie op de werkelijkheid.
Architectuur en Vormgeving
Architecten en vormgevers zijn zich in deze tijd van wederopbouw zeer bewust van hun dienende functie. Hun werk moet een uiting zijn van een nieuwe visie op de maatschappij. Functionaliteit, soberheid, kwaliteit en bereikbaarheid voor een groot publiek zijn de kernbegrippen.
Joodse Kunstenaars
Voor de Joodse kunstenaars zijn de oorlogsjaren een periode van gedwongen isolement geweest. Voor de oudere generatie die voor 1940 tot de toonaangevende kunstenaars behoorde, betekent dit vaak dat zij geen aansluiting meer kunnen of willen vinden bij de na-oorlogse vernieuwingen in de beeldende kunst.
Bij de jongere generatie daarentegen is de wens tot vernieuwing sterk aanwezig. Daarnaast vormen hun ervaringen in de oorlog vaak een motivatie om met hun werk bij te dragen aan een nieuwe maatschappij. Instellingen en bedrijven geven hiertoe de mogelijkheid in de vorm van opdrachten voor woningen en interieurs, wandversieringen en kantoren, beelden, foto-series en drukwerk. Pas in later jaren zal een aantal van hen in hun werk direct reageren op de gebeurtenissen in de oorlog of steeds meer belangstelling krijgen voor Israël en de Joodse cultuur en religie.
De vormgeving van de tentoonstelling
De inrichting en grafische vormgeving van de tentoonstelling is een eindexamenproject van twee studenten van de Gerrit Rietveld Academie te Amsterdam. Er is niet gekozen voor een indeling per kunstenaar maar de tentoongestelde werken zijn gegroepeerd op basis van een onderlinge verwantschap naar vorm of inhoud. Ontwerpen en foto's van oorlogsmonumenten zijn door de gehele tentoonstelling te vinden. Op het introductiepaneel staan de biografieën van de vijftien deelnemende kunstenaars beschreven. Ten behoeve van de bezoeker is deze informatie ook op een vouwblad verkrijgbaar.